Topic outline

  • Gazneliler Dönemi İran edebiyatına Giriş

    Gazneliler, İran'da yerel hanedanların ulusal boyutta egemenlik kurmalarından itibaren, özellikle Samanlı hanedanı döneminde İran'da askerî alanda hizmet veren bir Türk asıllı hanedanlardandır. Bu devletin kuruluş süreciyle ilgili olarak erişilebilecek çok sayıda Türkçe, Farsça ve başka dillerde kaynak bulunmaktadır. Edebiyat tarihi dersine hazırlık olması bakımından Gazneli tarihiyle ilgili kaynak taraması yapılması ve elde edilen bilgilerin değerlendirilmesi zorunludur. En azından ansiklopedi maddelerinin okunup gerekli notların alınması gerekmektedir. Bu bağlamda Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanmış olan İslam Ansiklopedisinin "İran" maddesi okunmalı, özellikle Gaznelilerle ilgili tarihî, siyasî, kültürel ve edebî pasajlar dikkatle ve notlar alınarak mütalaa edilmelidir. Ayrıca aynı ansiklopedide yer alan "Gazneliler", "Gazneli Mahmud", "Gazneli Mes'ud" maddeleri de okunmalıdır. Diyanet Vakfı Yayınlarınca hazırlanmış olan İslam Ansiklopedisindeki ilgili maddeler de karşılaştırmalı bilgi açısından okunmalıdır.

    Bu ders için genel bir kaynakçanın verilmesi önem taşımaktadır.

    Bu nedenle aşağıda bu dönemle doğrudan veya dolaylı olarak ilgili kaynaklar verilmiştir:

    Gazneliler Dönemi İran Edebiyatı İçin Kaynakça:

     

     

    • Arnold, Thomas Walker (1982). İntişâri İslâm Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara.
    • Bayur, Yusuf Hikmet (1987). Hindistan Tarihi, Cilt I, TTK Basımevi, Ankara.
    • Köprülü, Mehmet Fuat (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar, Gazneliler Devrinde Türk Şiiri bölümü, Ankara.
    • Köymen, Mehmet Altay (1993). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Cilt 1. Kuruluş Devri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
    • Lombard, Maurice (1983). İlk Zafer Yıllarında İslam, Pınar Yayınları, İstanbul.
    • Merçil, Erdoğan (1989). Gazneliler Devleti Tarihi, TTK Basımevi, Ankara.
    • Merçil, Erdoğan (1991). Gaznelilerin Hindistan Siyaseti, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul.
    • Nuhoğlu, Güller. Beyhakî Tarihi'ne Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı ve Kültür, yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üni.
    • Palabıyık, M. Hanefi (2002). Valilikten İmparatorluğa Gazneliler Devlet ve Saray Teşkilatı, Araştırma Yayınları, Ankara.
    • Togan, Zeki Velidi (1981). Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul.
    • Turan, Osman (2006). Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
    • Yıldırım, Nimet (2000). Gazneliler Dönemi İran Edebiyatı Erzurum.
    • MEB İslam Ansiklopedisi İran Maddesi
    • MEB İslam Ansiklopedisi Gazneliler Maddesi (4. C.)
    • MEB İslam Ansiklopedisi Mahmud Gaznevi Maddesi (7. C.)
    • MEB İslam Ansiklopedisi Mesud Maddesi (8. C. S. 133)

  • Konu 1: Gazneli dönemi hakkında genel bilgiler

    1- Dönem tarihine genel bir bakış

    Tarih kitaplarından ve ansiklopedilerden dönem tarihine ilişkin araştırma yapılması, edebiyat tarihine altyapı oluşturmak bakımından önemlidir. Giriş bölümünde verilen kaynaklardan yararlanılarak dönem tarihi hakkında yeterli bilgiye sahip olmak mümkündür. Bu nedenle derste uzun uzadıya dönem tarihinden bahsedilmeyip özet kesitler verilmektedir. Bu bağlamda İran'da yarı bağımsız millî hanedanların görev alış süreçlerine değinilmeli, Tâhirî, Saffârî ve Sâmanlı hanedanları hakkında genel bilgilerin yenilenmesi uygun olacaktır.

    2- Gazneli hanedanının devlete dönüşüm süreci

    Gazneliler ilk önce Sâmanlı devleti askerî bürokrasisinde görev alan bir grup olarak tarih sahnesinde görünürlük kazanmaya başlamışlardır. Bu süreçte önemli bir güç elde eden Gazneliler, zamanla Sâmanlı devletine bağlı bir beylik gibi hareket eder olmuşlar ve Sâmanlıların zayıflaması ve buna karşılık kendilerinin askerî ve malî bakımdan güçlenmeleriyle yükselen güç haline gelerek bağımsız devlet olma yolunda ilerlemişlerdir. Gazneli devletinin kuruluş süreciyle ilgili olarak kaynaklardaki bilgileri değerlendirmek gerekir.

    3- Gazneli Mahmud ve yönetimi

    Gazneli Mahmud Gazneli hanedanının kurucusu olmasa bile gerçek anlamda Gazneli devletinin kurucusu sayılabilir. Onun fetih hareketleri Gaznelileri maddi ve manevi bakımdan oldukça güçlendirmiş ve bunun sonucunda da Gazneli devletinin merkezi olan Gazne/Gaznin şehri özel bir çabanın sonucu olarak önemli bir kültür, bilim ve edebiyat merkezi haline gelmiştir. Gazneli Mahmud ile ilgili olarak kaynaklara yönelerek Gazneli Mahmud'un hayatı, faaliyetleri ve onun zamanında ülkenin kültürel durumu hakkında bilgi edinilmelidir. Ayrıca Emir Mahmud zamanında İran ve Horasan'ın durumu hakkında mütalaada bulunmak önem taşımaktadır. Mahmud'un komşu ülkelerle ilişkileri hakkında da bu yolla bilgi edinilmiş olacaktır.

    4- Gazneli Mahmud'dan sonra Gazneliler

    Mahmud'un ölümünden sonra kısa süreliğine de olsa bir siyasi belirsizlik yaşandığından söz edebiliriz. Mahmud'dan sonra ilk önce emir Muhammed'in tahta çıkartılması, altı ay kadar sonra da kardeşi Mes'ud'un eski (azledilmiş) veliaht olarak iktidarı kendi gücüyle ve adamlarının yardımıyla ele geçirmesi süreci önemlidir. Mes'ud, babasının politikalarını sürdürmeye çalışmışsa da babası kadar etkili bir emir olamamıştır. Selçuklulara yenik düşen Mes'ud, iktidar merkezini doğuya kaydırmış, daha ziyade Hindistan taraflarında tutunmaya çalışmıştır. 

    Mes'ud'dan sonraki dönemde Gazneliler iç çekişmelerle ve taht mücadeleleriyle vakit ve güç kaybetmişlerdir.

    İran edebiyatı tasnifinde Gazneliler döneminin Mahmud ve Mes'ud dönemleriyle sınırlandırıldığınıburada hatırlatalım.

    • Konu 2: Dönem şiirinin genel özellikleri

      آميزش زبان فارسي با زبان عربي


      زبان پارسي كه در قرن چهارم از آميزش با زبان عربي تا حدي مصون مانده و لغات تازي در آن اندك بود از قرن پنجم ببعد به نسبت بيشتري با لغات عربي درآميخت. پيداست كه اين آميزش يكباره با شروع قرن پنجم بكمال نرسيد بلكه تدريجاً صورت گرفت و اين سير تدريجي چنان بود كه كثرت كلمات عربي در پايان قرن پنجم خيلي بيشتر از آغاز آن و در آخر قرن ششم زيادتر از اول آن بوده است. از علل عمده اين امر يكي تزايد نفوذ دين اسلام در اين دو قرن و زبان ملازم آن يعني زبان عربي بود. ديگر آنكه در اين دو قرن تعليم و تعلم زبان عربي با شدتي بيشتر از پيش در ايران رواج داشت و چون توسعه و افزايش مدارس در قرن پنجم و ششم با قوت بسيار صورت گرفته و از مواد اصلي و اساسي دروس در اين مدارس زبان و ادب عربي بود، طبعاً همه اهل سواد و كساني كه در پي تحصيل علم و ادب بودند از زبان و ادب عرب آگاهي مي‏يافتند و از اينجاست كه در قرن پنجم و ششم كمتر كسي از شاعران و نويسندگان را مي‏يابيم كه اثري از ادب عربي در گفتار او نباشد.

      علاوه بر اين در طي قرنهاي دوم و سوم و چهارم همه علوم اسلامي تدوين شده و اصطلاحات علمي فراوان در زبان عربي گرد آمده و بر اثر ترجمه بسياري كتب از منابع يوناني و پهلوي و سرياني و هندي، ادب عربي غني و ثروتمند و داراي نفوذ بسيار گرديده بود. دين اسلام و رواج قرآن و احاديث نيز مايه تشديد نفوذ لغات عربي و ورود بسياري از آنها در زبان فارسي شده بود. باين جهات هر چه از آغاز تسلط تا زيان بر ايران بعهد معاصر نزديكتر شويم كلمات تازي را بنسبت بيشتري در زبان فارسي مي‏يابيم.

      در قرن پنجم و ششم اين عوامل چون دست بهم دادند باعث شدند كه زبان فارسي با سرعت بيشتري با لغات تازي آميخته شود چنانكه در اواخر قرن ششم و اوايل قرن هفتم كه پايان اين دوره است در زبان نظم و نثر فارسي بسياري از كلمات غير لازم عربي وارد شده بود.

      از طرفي ديگر چون قرن پنجم و ششم دوره برچيده شدن حكومتهاي ايراني و روي كار آمدن غلامان و قبايل ترك نژاد بود قسمتي از لغات تركي نيز بوسيله سپاهيان و عمال دولتي در زبان فارسي راه جست ولي نسبت اين لغات بواژه‏ هاي تازي بسيار ناچيز و غير قابل ملاحظه بود.

      • Konu 3: Şahname Şairi Firdevsî

        Şahname'den bir örnek

        داستان دقیقی شاعر

        چو از دفتر این داستانها بسی                    همی خواند خواننده بر هر کسی

        جهان دل نهاده بدین داستان                   همان بخردان نیز و هم راستان

        جوانی بیامد گشاده زبان                        سخن گفتن خوب و طبع روان

        به شعر آرم این نامه را گفت من                ازو شادمان شد دل انجمن

        جوانیش را خوی بد یار بود                     ابا بد همیشه به پیکار بود

        برو تاختن کرد ناگاه مرگ                     نهادش به سر بر یکی تیره ترگ

        بدان خوی بد جان شیرین بداد                 نبد از جوانیش یک روز شاد

        یکایک ازو بخت برگشته شد                    به دست یکی بنده بر کشته شد

        برفت او و این نامه ناگفته ماند                  چنان بخت بیدار او خفته ماند

        الهی عفو کن گناه ورا                           بیفزای در حشر جاه ورا

         


        • firdevsi Page

          Dönemin en önemli şairi olan Firdevsi'nin hayat hikâyesi ve edebî kişiliği hakkında bilgi verilmiştir.

      • Konu 4: Şahnâme

        Firdevsî'nin Şahnâme'yi yazım süreci:

        خصوصیات شاهنامه

        چهار ویژگی مهم در شاهنامه دیده می شود :

        الف) این کتاب سند قومیت و نسب نامه ی مردم ایران اس و ریشه های ایرانیان را تا گذشته های اسطوره ای می برد.

        ب) شاهنامه فشرده و چکیده ی تمدن و فرهنگ قوم ایرانی است و وجود افسانه ها در آن برای شناسایی ایران باستان از تاریخ های خشک و بی روح ارزشمند است.

        ج) شاهنامه یک کتاب انسانی است که حماسه تمام بشر را می سراید که دایم با سرنوشت در کشاکش اند که از یک طرف تعارض و از طرف دیگر تعادل بین جسم و روح را نشان می دهد.

        د) شاهنامه یک اثر ادبی بی نظیر است که کمتر کتبی به این عظمت در سراسر جهان یافت شود.

        تعداد اشعار شاهنامه ارقام متفاوتی را در بردارد.امروزه شصت هزار بیت اولیه که فردوسی قرار بود به ازای هریک دیناری از سلطان محمود بگیرد ، در مجموعه های جامع پنجاه و پنج هزار بیت تدوین شده است .نیز بعضی نسخ پنجاه و دو هزار بیت و یا چهل و هشت هزار بیت را ذکر کرده اند.( 5)

        از نظر تقسیم بندی موضوع شاهنامه بر سه بخش تقسیم می شود :

        1) بخش اساطیری که از آغاز کار کیومرث تا آخر داستان گشتاسب و خاتمه ی کار رستم ادامه می یابد که سراسر آن افسانه ها از اوستا و سایر کتب مقدس زرتشتیان تاثیر گرفته است .

        2) از سلطنت بهمن تا آغاز دوره ی ساسانیان است گرچه جنبه ی اساطیری در آن دیده می شود لیکن اساس آن تاریخی و سراسر حماسی است که به دوره ی پهلولنی هم شهرت دارد و جنگاوری های خاندان سام، زال ، و رستم و جنگ ای ایران و توران در آن اتفاق می افتد.

        3) بخش تاریخی که سرگذشت پادشاهان سلسله ی ساسانی می باشدهمچنین حمله ی اعراب به ایران مطرح شده است.

        این اثر بی بدیل و گرانقدر مجموعه ایی از ابیات بدیع است که اعتقادات و سنن و تاریخ یک ملت  باستانی را با محتوایی بی نظیر بیان می کند.

        فردوسی کوشیده است تا الفاظ و واژه ها را در جای خود به کار ببرد و با ایجاز کامل ترین معانی را ارائه دهد و تعادل و تداومی در داستانهای خود ایجاد کند شاهنامه اعتقادات ، آداب و رسوم و افسانه ها و سرگذشت دلاوری های قوم ایرانی ، به عنوان اثری بی همتا در تاریخ ادبیات ایران همچنان می درخشد پس هر ایرانی هویت شناخته شده ی خود را مدیون فردوسی می داند.

        1 ـ اسلامی ندوشن ، محمد علی ، زندگی و مرگ پهلولنان در شاهنامه ، نشر آثار ، تهران 1376،

        2 ـ عروضی سمرقندی، احمد بن عمربن علی، چهارمقاله، به تصحیح عبدالوهاب قزوینی، نشر لیدن ، 1327

        3 ـ فردوسی طوسی ـ ابوالقاسم ، شاهنامه، تصحیح ژول مول ،انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران 1374

        4 ـ اسلامی ندوشن ، قبلی ، ص 11

        ریپکا، یان ، تاریخ و ادبیات ایران ، ترجمه ی عیسی شهابی، بنگاه نشر و ترجمه کتاب ، تهران 1354

        5) ادبیات اختصاصی پیش دانشگاهی، ( عروض و قافیه) سال چهارم


        • Konu 5: Ferruhî ve Menuçehrî

          Ferruhî-yi Sîstânî (فرخی سیستانی)

          Abu’l-Hasan Ali b. Culuğ, aslen Sistan şehrinden olup doğum tarihi bilinmemektedir. Muhtemelen 4./10. yüzyıl sonlarında doğmuş olmalıdır. Bir süre Sistan’da yaşadıktan sonra maddi sıkıntılarını gidermek amacıyla şairliğiyle daha iyi bir hayata kavuşma umuduyla arayışa girmiş ve sonunda Gazneli Mahmud’a tanıtılmış ve sunduğu “Dağgâh” (Saltanat atlarına damga vurulan yer) kasidesiyle bu padişahın takdir ve teveccühünü kazanmıştır.  Gazneli Mahmud sarayına intisap etmiş ve belirli günlerde ve törenlerde padişaha kasideler sunn bir saray şairi olarak refah içinde yaşamıştır. Mahmud’un ölümü üzerine yazdığı başarılı mersiye beğeniyle karşılanmıştır. Mahmud’dan sonra Mes’ud döneminde de Gazneli hanedanının saray şairliğini sürdürmüştür. Onun meşhur kasidelerinden biri de “Sûmenât” kasidesidir. Memduhları arasında Mahmud’dan başka, Muhammed b. Mahmud (bu şehzade babasından sonra geçici bir süre tahta geçmiş ve daha sonra Mes’ud ve adamları tarafından bertaraf edilmiştir), Azudu’d-devle Yusuf (Mahmud’un kardeşi), Mes’ud b. Mahmud, Vezir Ahmed b. Hasan Meymendî ve Vezir Hasenek zikredilebilir. Ölüm tarihi 429/1038 olarak zikredilmektedir.

          4./10. Yüzyıl sonlarıyla 5./11. Yüzyıl başlarının güçlü ve meşhur şairlerinden olan Ferruhî, klasik İran şiirinin tüm dönemleri göz önünde bulundurulduğunda da Farsçanın sayılı büyük şairleri ve özellikle de kaside ustaları arasında sayılmaktadır. Kaside şairleri arasında sade ve doğal söyleyişiyle öne çıkmaktadır. Kasidelerinin tegazzül bölümleri de yalın lirizmiyle etkileyicidir. Ferruhî’nin neşenin ve dünyevî duyguların baskın olarak yer aldığı şiiri imgelem bakımından da zengin bir şiirdir. Şiirlerinde insan-tabiat ve birey-eşya ilişkisi çarpıcı bir şekilde yansıtılmaktadır.

          Ferruhî’nin 9564 beyitlik divanı günümüze kadar ulaşmış olup ilk kez 1933 yılında Tahran’da basılmıştır.

          Ferruhî'nin ekte yer alan şiirini inceleyelim:

          Menuçehrî-yi Dâmgânî

          منوچهری دامغانی

          Ebû’n-Necm Ahmed b. Kavs b. Ahmed el-Menûçehrî-yi Dâmganî’nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. H. 5. yüzyıl sonlarında doğduğu tahmin edilmektedir.

          Ölüm tarihi kesin olarak bilinmese de 432/1040 yılı, edebiyat tarihçileri tarafından yaklaşık tarih olarak kabul edilmiştir.

          5./11. yüzyıl başlarında şiirde şöhrete erişmiştir. Saray şairliğine ilk olarak Deylemî hükümdarı Feleku’l-Meâlî Menûçehr b. Kabus sarayına yönelişle başlamıştır.  Ardından Gazneli Emir Mes’ûd sarayına yönelmiştir. Mahlasını ilk memduhu olan Menûçehr b. Kabus’a nisbetle almıştır.

          Arap dili ve edebiyatı alanında iyi bir tahsil görmüş olan Menûçehrî, bazı Arapça kasidelere nazireler yazarak şiirdeki ustalığını pekiştirmiştir. Onun Arap dili ve edebiyatına olan bu hakimiyeti şiirlerinde Arapça unsurlara dönemin diğer şairlerinden daha fazla yer vermesine yol açmıştır.

          Menûçehrî, dönemin birçok büyük şairiyle çağdaştır. Bunlar arasında Firdevsî, Ferruhî, Ascedî’yi sayabiliriz.  

          Menûçehrî’nin divanı günümüze dek ulaşmış olup kaynaklarda (Mecmau’l-Fusehâ) yaklaşık 4000 beyitlik bir divanı olduğu belirtilmesine rağmen basımı yapılmış olan divanında 2817 beyit şiir bulunmaktadır.

          Kısa ve hareketli vezinleri daha çok tercih etmiş olan Menûçehrî’nin şiirlerinde Arap şiirinin mazmunlarına (çöl, göç, deve kervanları vb) sık rastlanır. O, musammat nazım şeklini Farsça şiirde ilk kullanan şair olarak da nitelenmektedir.


        • Konu 6: Dönem şairleri

          Ebu’l-Heysem: Şairlik dönemi h. 4. Yüzyıl sonları ile 5. Yüzyıl başlarına rastlar. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Bazı kaynaklarda adı geçmektedir. Örnek olarak Nâsır Husrev’in Câmi’u’l-Hikmeteyn adlı eseri belirtilebilir. Ebu’l-Heysem de Nâsır Husrev gibi İsmâilî’dir.

          Kendisinden geriye sadece 88 beyitlik bir kaside kalmıştır. Bu kaside felsefî sorulardan oluşmaktadır ve daha sonra hakkında bazı şerhler yazılmıştır.

           Nâsır Husrev'in Câmiu'l-Hikmeteyn adlı eseri bu şerhlerden biridir.

          Lebîbî: 4. Yüzyıl sonlarıyla 5. Yüzyıl başlarının ünlü şairi Lebîbî, Horasanlı olup Ferruhî’nin yakın dostudur. Ferruhî’nin ölümü üzerine bir mersiye yazmıştır. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Onun Çağâsnî emiri Ebu’l-Muzaffer’e yazdığı övgü kasideleri vardır.

          Lebîbî kendinden sonra gelen şairler arasında meşhurdur. Bazı şairlerin (Mes’ud Sa’d-i Selman) onun bir şiirine nazire yazdığı bilinmektedir.

          Divanı günümüze dek ulaşmamış, şiirlerinden kimileri sözlükler ile tarih ve edebiyat kitaplarında yer aldığından günümüze kalmıştır. (Tercumânu’l-Belâga, Târih-i Beyhakî, Mecma’u’l-Fusehâ ve Lubâbu’l-Elbâb).


        • Konu 7: Dönem şairleri devam

          Zeynebî-yi Alevî (زینبی علوی): Abdu’l-Cebbâr Zeynebî-yi Alevî-yi Mahmûdî, Sultan Mahmud ve Sultan Mes’ud dönemlerinin usta kaside şairlerindendir. Adı, Lubâbu’l-Elbâb’da Ziynetî biçiminde kaydedilmiştir. Tarih-i Beyhakî’de önemli şairler arasında zikredilen Zeynebî, bu kaynakta verilen bilgiye göre Mes’ud zamanında sarayın büyük ilgi ve himayesine konu olmuş ve şairliği dolayısıyla önemli kazançlar elde etmiştir. Divanı elimize ulaşmamıştır. Bazı şiirleri, Tercumânu’l-Belâga, Hadâiku’s-Sihr fî Dakâyiki’ş-Şi’r, Lugat-i Furs, Lubâbu’l-Elbâb, Mecma’u’l-Fusehâ ve El-Mu’cem fî Me’âyiri Eş’âri’l-Acem adlı kaynaklarda kayıtlıdır.

           

          Menşûrî (منشوری): Ebû Said Ahmed b. Muhammed-i Menşûrî, Semerkantlıdır. Sultan Gazneli Mahmud dönemi şairlerinden olan Menşûrî hakkında yeterli bilgi yoktur. Şiirleri Tercumânu’l-Belâga, Hadâiku’s-Sihr fî Dakâyiki’ş-Şi’r, Lugat-i Furs, Lubâbu’l-Elbâb ve Mecma’u’l-Fusehâ gibi bazı kitaplarda nakledilmiştir.

           

          Mes’ûdî-yi Gaznevî (Râzî) (مسعودی غزنوی رازی)

          Gazneli Mes’ud dönemi şairlerindendir. H. 5. yüzyılın ilk yarısında (m. 11. yy. başları) yaşamıştır. Şiirde usta olduğu, kendisinden geriye kalan şiirlerden anlaşılmaktadır. Kendisiyle ilgili olarak Târih-i Beyhakî ve Avfî’nin Lubâbu’l-Elbâb’ında bilgiler bulunmaktadır. Gazneli Mes’ud’un saray şairiyken bilinmeyen bir nedenden dolayı Gazneli Mes’ud tarafından sürgüne gönderilmiştir. Mes’ûdî-yi Gaznevî hakkında bundan başka bilgi bulunamamıştır. Kendisinden geriye çok az şiir kalmıştır.

          Zeynebî'den örnek şiir:

          نمونه ای از شعر زینبی علوی

          ای خداوند روزگار پناه                  مطربان را بخوان و باده بخواه

          تا بدان لعل می فرو شویم                کامها را ز گرد و خشکی راه

          پس جوان مردوار برسازیم             مجلسی پر نهنگ شیر آگاه

          میسره مطربان خوش سازیم            میمنه دوستان نیکو خواه

          علم از ساقیان بپای کنیم                  باز منجوقها ز زلف سیاه

           

          • Konu 8: Unsurî

            Unsurî

            عنصری

            Unsurî'nin hayat hikâyesi ve edebî yönü ile ilgili ekteki metinde ayrıntılı bilgi bulunmaktadır.

          • Konu 9: Dönem şairleri devam

             

            Gazâirî

            اَبوزَید محمد غضائری رازی (درگذشته ۴۲۶ قمری)

             وی از شاعران بزرگ عراق و از مداحان آخرین امرای  دیلمی در ری و نیز امیر  محمود غزنوی بوده‌است. لقب شعری او غضایری است؛ غضاری هم نوشته‌اند. غضایری یعنی کسی که منسوب است به گلی که به آن گل سفال سازند. تذکره‌نویسان متاخر همچون دولتشاه سمرقندی در شرح احوال غضائری نوشته‌اند که او از ولایت ری به عزم خدمت امیر محمود به غزنین رفت و در خدمت او تقرب بسیار یافت ، و محسود شاعران دربار شد، چنانکه عنصری بر او رشک برد و دیوان او را در حضورش به آب شست . لیکن اولاً غضائری در قصیده‌ای که در جواب عنصری ساخته و به غزنین فرستاده اشارات صریح به دوری از غزنین دارد، و ثانیاً مسعود سعد در اشارتی که به غضائری و قصیدهٔ لامیه او دارد به دوری وی از غزنین و ارسال هر قصیده از شهر  ری تصریح می‌کند.

            بعضی ها گفته‌اند که غضائری مذهب شیعه داشت و ابیاتی را از وی نقل کرده و دلیل تشیع او قرار داده‌اند. مثلاً  این است :

            مرا شفاعت این پنج تن بسنده بود

            که روز حشر بدین پنج تن رسانم تن

            بهین خلق و برادرش و دختر و دو پسر

            محمد و علی و فاطمه، حسین و حسن

            ولی در باره مذهب غضایری حکم قطعی نمی توان داد.

            از جمله قصایدی که در مدح محمود غزنوی به غزنین فرستاده قصیده لامیه معروف است که در آن از کثرت عطایای محمودی اظهار ملال کرده و از حیث ابتکار این معنی در میان شاعران شهرت خاص یافته‌است:

            اگر کمال به جاه اندرست و جاه به مال

            مرا ببین که ببینی کمال را به کمال

            من آن کسم که به من تا به حشر فخر کند

            هر آنکه بر سر یک بیت من نویسد قال

            همه کس از قبل نیستی فغان دارند

            گه ضعیفی و بیچارگی و سستی حال

            من آن کسم که فغانم به چرخ زهره رسید

            ز جود آن ملکی کم ز مال داد ملال

            روا بود که ز بس بار شکر نعمت شاه

            فغان کنم که ملالم گرفت زین اموال

            چو شعر شکر فرستم ازین سپس بر شاه

            نگر چه خواهم گفتن ز کبر و غنج و دلال

            بس ای ملک که نه لولو فروختم به سلم

            بس ای ملک که نه گوهر فروختم به جوال

            بس ای ملک که ازین شاعری و شعر مرا

            ملک فریب بخوانند و جادوی محتال

            بس ای ملک که جهان را به شبهت افگندی

            که زر سرخ است این یا شکسته سنگ و سفال

            بس ای ملک که ضیاع من و عقار مرا

            نه آفتاب مساحت کند نه باد شمال

             

             

            Ascedî

            عبدالعزیز بن منصور مشهور به عسجدی مروزی شاعر ایرانی است که در اوایل سده چهارم و اواخر سده پنجم هجری می‌زیست. وی از شاعران  دربار امیر محمود غزنوی بود. گمان برده می‌شود که وی پس از مرگ سلطان محمود در دربار پسر وی امیر مسعود غزنوی و همچنین پس از وی در دبار  امیر مودود پسر سلطان مسعود نیز شاعری می‌کرد. وی در اشعار خود آنان را مدح نموده است. عسجدی از شاعرانی است که در فتح سومنات به دست سلطان محمود ، قصیده‌ای در تهنیت ساخته که آن قصیده در کتاب‌های تراجم ضبط شده و مشهور است. وفات او در سال ۴۳۲ ه.ق ذکر نموده اند. از اشعار او جز چند قصیده و مقداری اشعار پراکنده چیزی باقی نمانده است.

            • Konu 10: Dönem şairleri/ az bilinenler

              Bâ Leys-i Taberî (بالیث طبری): Hakkında bilgi yok. Avfî, onu Sebuktekin Oğullarına müntesip bir şair olarak zikreder (c. 2, s. 66). Şiirlerinden bazı beyitler, Lubâbu’l-Elbâb, Mecmau’l-Fusehâ ve Tercumânu’l-Belâga’da (s. 39) nakledilmiştir.

               

              Emîni-yi Neccâr (امینی نجار): Ebu Surrâka (?) Abdurrahman b. Ahmed el-Belhî el-Emînî en-Neccâr (ابو سراقه عبد الرحمن بن احمد البلخی الامینی النجار), Gazneli Mahmud’un methiyecilerindendir. Hayatı hakkında bilgi yoktur. Lubâbu’l-Elbâb’da (c. 2, s. 42) bir kasidesi yer alır (başka şiirleri de var mıdır bu kaynakta?) .

               

              Rûzbih-i Neketî (?) (روزبه نکتی): Ebu Abdullah Rûzbih-i Neketî-yi Lahorî, Lahor’da Farsça şiir söyleyen ilk şairlerdendir. Gazneli Mahmud’un methiyecilerindendir. H. 5. Yüzyılın ilk yarısında yaşadığı anlaşılıyor. Şiirlerinden bazı beyitler Lubâbu’l-Elbâb’da (c. 2, s. 57) yer almaktadır.

               

              Ayyûkî (عیوقی): Birinci Gazneli dönemi şairlerindendir. Sultan Mahmud’un çağdaşıdır. Lugat-i Furs’ta (s. 223) onun iki beyti şahit olarak getirilmiştir. Hayatı hakkında son zamanlara dek bilgi yoktu. Ahmed Ateş, ona ait Vaka ve Gulşah adlı bir mesnevi keşfetmiştir. Varka ve Gulşah, bir aşk hikâyesi olup kaynağı Arap edebiyatıdır. Hikâyeye göre çocuk yaşlarda birbirine âşık olan Varka ve Gulşah’ın aşkları Hz. Peygamber’in risaletinin başlangıcına dek sürmüştür. Bu iki âşık kavuşamadan ölmüşse de Hz. Peygamber’in duasıyla yeniden dirilerek evlenmişler ve mutlu bir hayat sürmüşlerdir. Bu hikâye Yusuf Meddâh tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Bu hikâyenin Fransa ve İspanya’da ortaçağda öeşhur olduğu belirtilmektedir (Safâ, c. 1, s. 602).

              • Konu 11: Ebu Saîd Ebu'l-Hayr

                Ebû Saîd Ebu'l-Hayr

                Dönemin önemli sufilerinden olup Horasan'da ciddi biçimde vahdetivücut anlayışını dile getiren ilk şahsiyetlerdendir. Hayat hikâyesi pek çok kaynakta yer almaktadır.

                Sohbet ve vaazları sırasında söylediği rubaileriyle ünlüdür.

                • Konu 12: Nesir

                  Gazneli Döneminde Farsça Nesir

                   

                  İlk kez olarak Sâmanlılar zamanında şiirin yanı başında nesir de kendini göstermeye başlamıştır. Sâmanlılar döneminde ilkin Arapça ve Sanskritçeden yapılan tercümeler Farsça nesrin yetkinleşmesinde önemli işleve sahiptir. Tercume-i Târîh-i Taberî, Tercume-i Tefsîr-i Taberî gibi tercüme çalışmaları Farsçanın nesir dili olarak gelişmesinde büyük paya sahiptir.

                  Gazneli dönemine gelindiğinde Farsça nesir, emekleme dönemini geride bırakmış, yetkin eserler vermeye başlamıştır. Sâmanlı döneminden itibaren görülen telif eser örnekleri, bu dönemde nicelik ve nitelikçe artış göstermiştir. Bu dönemde eserlerin çokluğu yanında konu ve alan çeşitliliğindeki artış da dikkat çekicidir. Bu alanlar arasında tarih, coğrafya, din-tasavvuf, edebiyat, tıp ve eczacılık alanlarını zikredebiliriz.

                  Bu dönemde nesir dili şiir dilinin niteliklerinden farklı niteliklere sahip değildir. Şiir ve nesirde “Sebk-i Horasânî” veya “Sebk-i Türkistânî” tabir edilen birinci dönemin devamı olan bu zaman kesitinde, dilde ve üslupta belirgin değişikliklerden söz edilemez. Aslında edebiyat tarihinin siyasî dönemlere göre tasnif edilmesi, konuları aktarmadaki kolaylığa yöneliktir. Özellikle de derslerde bu tür sınıflandırmalar kapsam ve sınırlılıkların iyi belirlenmesi açısından önemlidir. Yoksa Sâmanlı ve Gazneli dönemi dil ve edebî tecrübe bakımından birbirinden belirgin çizgilerle ayrılan iki dönem olarak düşünülemez. Bu iki dönem aslında tek bir dönem olup Gazneli döneminde gözlemlenen tek farkın, imlanın daha bir pekişmesi ve dilin biraz daha işlek hale gelmesi olduğunu ihtiyatla söyleyebiliriz.

                   

                  Gazneli Dönemi Nesrine Genel Bir Bakış:

                  Gazneli dönemi nesri iki alt döneme ayrılarak değerlendirilebilir. Birinci dönem, Gazneli devletinin doğuş dönemiyle, yani Alptegin ve Sebüktegin’in Gazneli devletinin temellerini attığı süreçle başlayıp Mahmud ve Mes’ûd iktidarları süresince devam edip Mesud’un öldürülüşüyle sona erer. İkinci dönem ise bundan sonrasını kapsamakta olup Hazrezmşahlıların Horasan’da güçlerini pekiştirmeleriyle sona erer.  Bu ikinci dönem, edebiyat tarihi açısından Selçuklu döneminin başlangıcıyla da örtüştüğünden ayrı değerlendirilebilir ve nispeten bu dersin çerçevesi dışında kalmaktadır.  

                  Denilebilir ki Gazneli döneminde her alanda Sâmanlı döneminin devamı olarak görülebilecek durum ve özellikler vardır. Gaznelilerin devlet geleneğinin Sâmanlılardan miras alınışı gibi edebî oluşumlar da o dönemin mirasçısıdır, hatta devamıdır. Nesirde de bu durum görülür. Resmî yazışmalar da önceki dönemdeki uygulamalar devam ettirilir.

                  Gazneli devletinin ilk veziri Ebu’l-Abbâs-i Esferâyinî, daha önce Arapça olarak yazılan divan evrakının dilini Farsçaya dönüştürmüş, daha sonra onun yerine geçen Hâce Ahmed Hasan-i Meymendî ise kâtiplere Arapçaya öncelik verilmesi ve Farsça yazmaktan kaçınılması talimatı vermiştir. Bununla birlikte Farsça divanda önemi yitirmemiş, özellikle yazışmalarda çoğunlukla Farsça kullanılmıştır. Gazneli devlet memurlarına, bağlı beyliklere ve Gazneli nüfuz alanındaki kişilere yazılan resmî ve özel yazılarda Farsça ön plandadır. Buna karşılık hilafet kurumuyla yazışmalardaysa dil Arapçadır.

                  Resmî dil bakımından durum böyledir. Yani Gazneli dönemi Sâmanlı döneminin devamıdır. Kitap ve risalelerde kullanılan dil bakımından da durum bundan farklı değildir. Dildeki Arapça etkisi, önceki dönemde olduğu gibi düşük düzeyde varlığını sürdürür. Bununla birlikte Gazneli döneminde Samanlı dönemine kıyasla daha uzun cümlelerle karşılaştığımız olur. Bu açıdan bir evrimle ve gelişimden söz edilebilir.

                  • Konu 13: Nesirdeki gelişmeler

                    Nesirde yaşanan gelişmelerin nedenleri:

                    بررسی دوره ی دوم تاریخ نثر فارسی شامل پنج بخش است که بخش نخست آن در این رساله و بخش های دیگر آن در نوشته های جداگانه و پی درپی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این بخش ها به قرار زیر است:

                    - بخش نخست: آغاز تاثیر نثر عربی در نثر دری، آمیختگی خراسانیان و عراقیان، تاریخ بیهقی و سبک آن.

                    - بخش دوم: آشنایی با سیرالملوک، (سیاست نامه)، قابوس نامه، مجمل التواریخ، اسکندرنامه، سفرنامه و زادالمسافرین                       

                    - بخش سوم: کتاب های علمی در سده ی پنجم: روضه المنجمین، نزهت نامه ی علایی، کیمیای سعادت و نوروز نامه

                    - بخش چهارم: کتاب های صوفیان: کشف المحجوب، اسرارالتوحید، تذکرالاولیاء و نورالعلوم

                    - بخش پنجم: انقلاب ادبی و نثر فنی در سده ی ششم (آشنایی با کلیله و دمنه، چهارمفاله ی نظامی عروضی، تاریخ بخارا و مقامات حمیدی)

                     

                     بخش نخست:

                    در این دوره ی صد ساله (دوره ی دوم نثر فارسی)، انقلاباتی که نسبت به دوره ی پیشین موجب تغییر سبک و تجدید روشی در نثر و نظم باشد پدید نیامد، جز آن که به سبب برچیده شدن بساط سامانیان و تقسیم خراسان و ماوراالنهر میان خانان ترک (ترکان سمرقندی) و ملوک غزنین (غزنویان) خریداران علم و ادب به ویژه دوست داران زبان فارسی کم شد و آن کوششی که در بخارا در ایجاد تمدن تازه ی زبان فارسی و فرهنگ نو و ادبیات دری داشت در توقف ماند و شاید کار شعر در عصر محمود رونق گرفته باشد، ولی کار نثر بی رونق شد، زیرا هنوز کتابی که به نثر فارسی در اوایل  این سده بزرای ملوک غزنه یا سمرقند نوشته شده باشد به دست ما نیامده است. در شعر هم جر مدایح محمود و آن چه به کار ترویج سیاست می خورد، شیوه ی دیگری اتخاذ نمی شد و به یقین می دانیم که اگر تشویق قبلی امیران توس و ولیان سیمجوری خراسان نمی بود و فردوسی از بیست سال پیش (یعنی از عهد سامانیان) به سرودن شاهنامه دست نزده بود، امروز از داشتن آن کتاب هم محروم بودیم، زیرا دیدیم که خود آن گوینده ی یزرگ از نبودن ممیزی بصیر در دربار غزنین چه گونه می نالد و نیز دیدیم که چه گونه آن شاعر از یافتن صله و جایزه ای که انتظار آن را داشت و چشم امید به غزنین دوخته بود، محروم ماند (١).

                    به دلیل موجود نبودن باعث و انگیزه ای تازه در تاریخ و احیای آثار ملی، سبک نثر در این دوره تغییر عمده ای نیافت و اگر چیزی در گوشه و کنار پدید آمد به همان سبک و شیوه ی دیرینه نوشته می شد. مانند کتاب های ناصرحسرو علوی که در نیمه دوم سده ی پنجم تالیف یافته است و با شیوه ی نثر سامانیان برابر است. همچنین دو رساله ای که از شهمردان بن ابی الخیر در دست است به سبک قدیم نوشته شده است و تاریخ سیستان و تاریخ گردیزی و اسکندرنامه نیز دارای سبک کهنه است و کتاب های متصوفه که در پایان شرح دوره ی نخست به آن ها اشاره شد، با وجود آزادی که این طایفه در هر کار برای خود در پیش گرفته و اصطلاحات نو وضع کرده بودند،  با این حال به شیوه ی قدیم کاملن شبیه است. اتفاقن در شعر هم میان شاعران محمودی و شاعران سامانی تفاوت بسیار آشکاری موجود نیست که دیرتر به آن ها اشاره خواهیم کرد.

                    در این دوره چند کتاب به سبکی خاص پدید آمده و از نظر سبک و شیوه استقلالی دارند که جای بحث و مطالعه دارند و اتفاقن شیوه ی نثر این کتاب ها پس از طی شدن سده ی پنجم نیز به تدریج فراموش شده  و بلافاصله سبک نثر دگرگون شده و نثر فنی پدید آمده است. از جمله ی این کتاب ها  یکی نوشته های ابونصر مشکان، دوم تاریخ بیهقی، سوم سیرالملوک حواجه نظام الملک و چهارمی قابوس نامه یعمصرالمعالی کاوس است که دیرتر به بررسی آن ها نیز خواهیم پرداخت.

                     

                    • آغاز تاثیر نثر عربی در نثر دری

                    زبان عربی پس از استقرار دین اسلام در جزیره العرب وارد ایران شد و از همان آغاز پیدایی خود در زبان و ادبیات فارسی تاثیر نمود. لیکن در دوره ی نخست، یعنی دوره ی سامانیان، به دلیل دوری خراسان از مرکز عرب و توجه و اعتنای ویژه ی پادشاهان و امیران محلی به ترویج زبان فارسی دری و از همه مهم تر مانوس بودن نویسندگان و ادیبان به شیوه ی قدیم تر که پیش از اسلام رایج بود، زبان عربی در نثر دری اثر آشکار و نمایانی نبخشید.

                    در عصر غزنویان ارتباط خراسان با بغداد بیش تر شد و نفوذ بغداد به سبب برچیده شدن دولت سامانیان و ترک تازی دو دولت غیر ایرانی (غزنویان و خانیه ی ماوراالنهر) در مملکت توران و خراسان شدید گشت، زیرا پادشاهان ترک به دلیل رقابت با یکدیگر دست به جلب نظر خلیفه ی عرب می زدند و با پوزش و پیشکش و فرستادگان خود نظر لطف و رضایت او را به سوی خود و خانواده ی پادشاهی تازه ی خویش جلب می کردند.

                    این روابط طبعن موجب توجه زیادتری به ادبیات عرب شد. دیوان رسایل محمود که در آغاز کار به دستابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی به فارسی می گذشت، سپس به دست احمدبن حسن به عربی برگشت و ادیبان عربی دان در دیوان و حوزه ی وزارت تقرب یافتند و سپری شدن نیم قرن موجب آن شد که اثر زبان عربی در فارسی نمایان تر و آشکارتر گردد.

                    محمود غزنوی بی شک مانند یعقوب لیث به زبان عربی رغبتی نداشته و با آن زبان آشنا نبوده است، ولی پسران او محمد و مسعود به تصریح بیهقی با ادبیات عرب آشنا بوده اند و بزرگ زادگان آنان به خواندن "سبعه معلقه" مشغول بوده اند و مدایحی که ابوبکر قهستانی پیشکار و استاد و ندیم امیر ابواحمد محمد به عربی در مدح او گفته است در کتاب "دمیه القصر " نوشته ی باخرزی دیده می شود وبیهقی نیز داستانی آورده است که در آن نشان می دهد که این پادشاه حوان به تقلید از خلفا و امیران عرب در مجلس بزم به شنیدن گفته ها و موسیقی عربی رغبت داشته است. (تاریخ بیهقی، چاپ کلکته، برگ ۷٩ ).

                    پیدا شدن دولت سلجوقی نیز بر توجه پادشاهان و وزرای خراسان به بغداد و تظاهر های دینی و ترغیب و تشویق ادیبان و عالمان عرب زبان افزود و امیران ترک با آن که از فضل و ادب عاری بودند، از سویی به ترویج دین اسلام کوشیدند و از سوی دیگر به نشر علوم عربی و تشویق طلاب پرداختند و در نتیجه ی این کار، زبان عربی بیش تر از هر وقت رایج گردید و بازار شعوبیان به کلی کاسد گشت و ادیبان ضد شعوبی در نشر کتاب های لغت عربی و صرف و نحو آن زبان جدیت کردند که یکی از آن طایفه علامه جار الله زمخشری است که خود در "مقدمه ی نحو " بدین معنی اشاره کرده است.

                     

                    • آمیختگی خراسانیان و عراقیان

                    از فتح ری و اصفهان به دست محمود غزنوی و پسرش مسعود در سال ٤٢٠ ه ق چیزی نگذشت که مردم عراق به وسیله ی فتوحات طغرل و الب ارسلان سلجوقی یکباره با مردم خراسان محشور شدند و لشکرهای خراسان تا بغداد و آذربایجان پیش رفتند.

                    این امر موجب آمیختگی ادبی و ارتباط علمی نیز گردید، زیرا می بینیم که از سویی دیوان شاعران خراسان در آذربایجان به دست قطران شاعر رسیده و اشکالات لغوی خود را که در دیوان منجیک و دقیقیداشته است از ناصر خسرو می پرسیده و از سوی دیگر کتاب های ادبی و تاریخی تازه ی عربی و آثار تازه  از بغداد و مغرب ایران به خراسان می رسیده است و به سبب فتوحات محمود در هندوستان و رفتن دانشمندان خراسان به آن نواحی، معلومات و اصطلاحات زیادی از علوم ادبی و هیئت و ریاضی و نجوم از هند به خراسان آمده است و این همه در آثار ابوریحان مشهود است و تمدن آن دوره از این ارتباطات علمی و ادبی سریع حکایت می کند.

                    خلاصه آن که پس از فتوحات محمود و مسعود در عراق و گستردن شدن بلافاصله ی سپاهیان سلجوقی و امیران و وزیران آن دولت که همگی خراسانی بودند در عراق عجم و عراق عرب و آمیختگی و اختلاط خراسانی و عراقی و فرهنگ و ذوقیات این دو دسته با هم، تغییر آشکاری در نظم و نثر دری که تا آن روز خاص خراسان و مردم ماوراالنهر بود پدید آمد که آن را در شعر سبک سلجوقی و در نثر سبک ابوالمعالی نصرالله منشی باید نامید.

                     

                    • ابونصر مشکان و تاریخ بیهقی

                    پس از بروز آثار آمیختگی خراسان و عراق، در دیوان رسایل محمود غزنوی مردی پیدا شد از فضلا و ادبا که او را الشیخ العمید ابونصر بن مشکان می نامیدند. این مرد در ادبیات فارسی و عربی استاد بود و و "تتمه الیتیمه ثعالبی" از وی نام برده است و ابوالفضل بیهقی (۳٨۵ – ٤۷٠ ه ق) شاگرد اوست و نام او در تاریخ یمینی و مسعودی نیز آمده است.

                    ابونصر مشکان صاحب دیوان رسایل محمود (رییس دبیرخانه ی سلطنتی) بود و مسعود پسر محمود او را تا پایان عمر بر آن پیشه و منصب باقی نگاه داشت. سبک بیهقی دقیقن تقلیدی است از سبک ابونصر مشکان و میان نوشته های این دو هیچ گونه تفاوتی در نگارش وجود ندارد.

                    این سبک نثر (سبک بیهقی) با نثر دوره ی نخست (دوره ی سامانیان) متفاوت است و ویژگی های زیر را دارد:

                     

                    ١- دراز نویسی (اطناب)

                    بر خلاف نثر دوره ی نخست که کاملن خلاصه و با جمله های کوتاه بود، نثر ابونصر مشکان و ابوالفضل بیهقی مفصل تر و دارای جمله های درازتر است. مترادفات لفظی نیز در آن بسیار کمیاب است و از لفظ ها و عبارت هایی استفاده شده است که در نثر قدیم نبوده است. این دراز نویسی از نوعی نیست که از آن ملالی برخیزد، بلکه یکی از محسنات آن در تاریخ بیهقی است که توانسته است جزییات مطالب را بنویسد و مقصود را به خوبی بیان کند.

                     

                    ٢- توصیف

                    در نثر دوره ی پیشین (دوره ی سامانی) مراد نویسنده این بود که اصل مطالب را با نهایت کوتاهی بیان نماید و مرادش توصیف و تعریف یا به اصطلاح امروزی منظره سازی و بیان حال به شیوه ی شاعرانه نبوده است. ولی این سبک جدید می کوشد به وسیله ی آوردن الفاظ و اصطلاحات تازه که در زبان گفت و گوی آن روز به کار می رفته است و به کارگیری جمله های پی در پی مطلب را کاملن روشن سازد و بیان واقعه را به گونه ای بیاراید که خواننده را در برابر آن واقعه قرار دهد و همه ی اجزای آن را نشان دهد.

                     

                    ۳- استشهاد و تمثیل

                    در نثر قدیم ذکر مطالب خارجی مانند استشهاد از نظم فارسی و عربی و استدلال به آیات و تمثیل بسیار نادر و کمیاب است. چنان که در تمام دوره ی تاریخ بلعمی و ترجمه ی تفسیر طبری (از دوره ی سامانی) یک شعر به عنوان شاهد ذکر نشده است و از همین قبیل است حدودالعالم و الابنیه و تاریخ گردیزی وتاریخ سیستان که شاهد شعری نیاورده اند. ولی تاریخ بیهقی که زمان آغاز نگارش آن سال  ٤٤٨ یعنی چهار سال پس از "تاریخ سیستان" است می بینیم حکایات و تمثیل ها و شعرهایی بزرای شاهد و مدعا و افزونی پند و عبرت آورده است و افتتاحی است در آوزردن امثال و ذکر شواهد شعری و تقلیدی است از نثر فنی عرب که در سده ی چهارم در بغداد اختراع شد و پس از قرنی به خراسان نیز سرایت کرد.

                     

                    ٤- تقلید از نثر عربی

                    در این دوره هفت نوع تقلید از نثر عربی وارد زبان دری و ادبی شده است:

                    الف ) ورود لغات. مانند جمع های عربی از فبیل قدما، شرایط، حدود، اتباع، کتب و از این نوع به جای قدیمیان، شرط ها، حدها، تابعان، کتاب ها و غیره و نیز مصدرهای عربی مانند بخل، کرم، لجاجت و از این نوع به جای بخیلی، کریمی و لجوجی که در قدیم می نوشتند.

                    ب ) تنوین دار کردن کلمه ها به طرز عربی که در نثر قدیم تر جایز نبوده است. مانند عزیزا، مکرما، حقا و مانند آن ها.

                    پ) پیوستن و متمم قراردادن جمله های عربی به عبارت های فارسی

                    ت) جمله بندی به شیوه ی عربی. مانند: «و تاریخ ها دیده ام که پیش از من کرده اند پادشاهان گذشته را خدمتگاران ایشان که اندر زیادت و نقصان کرده اند و بدان آرایش خواسته اند» (بیهقی).

                    ث) آوردن فعل های ماضی و مضارع به صیغه ی مجهول (که این اثر هنوز هم در زبان و ادبیات افغانستان موجود است) مانند "در را بسته کرد" به جای "در را بست" و استفاده از فعل معین "آمدن" مانند "وی را نیز گرفته آمد" به جای "وی را نیز بگرفتند"

                    ج) به کار گیری موازنه و سجع مانند: «فصلی خواندم از دنیای فریبنده به یک دست شکر پاشنده و به دیگر دست زهر کشنده. گروهی را به محنت آزموده و گروهی را پیراهن نعمت پوشانده تا خردمندان را مقرر گردد که دل نهادن بر نعمت دنیا محال است» (تاریخ بیهقی، برگ ٤٦۵)

                    چ) به کارگیری مفعول مطلق در مقام تاکید به تقلید از عربی. مانند:  «بفرمود تا وی را بزدند زدنی سخت» (بیهقی). فردوسی نیز می گوید: بخندید خندیدنی شاهوار / که بشنید آوازش از چاهسار

                     

                    ۵- حذف فعل ها به قرینه

                    در نثر قدیم حذف فعل هرگز جایز نبوده است، هرچند یک فعل ده بار تکرار شود. ولی از این تاریخ حذف فعل ها به قرینه معمول شد. مانند «حیمه ی مسلمانی ملک است و ستون پادشاه و طناب و میخ ها رعیت» یا «کار عمارت اگر به دست عاجزی افتذ، او برخود درمانده و خلق بر وی» (بیهقی)

                    یا فعل قرینه را در جمله ی آخر آورده اند. مانند « امیر خراسان سوی بخارا و امیر گوزکانان ابوالحارث و امیر عادل سبکتکین سوی نیشابور رفتند.»

                     

                    ٦- حذف بخشی از جمله

                    در بیهقی و در التفهیم برای خودداری از "تکرار" (که رسم قدیمیان بود) گاه بخشی را از جمله حذف می کنند. مثال: «بدین فوم که آن جا رفتند بس قوتی ظاهر نگشت چنان که خداوند را مقررست که اگر گشته بودی بنده را به تازگی فرستاده نیامدی» (برگ ٤٨٦ ) که در بخش آخر جمله به جای "که اگر قوتی ظاهر گشته بودی" تنها "گشته بودی" آورده است.

                     

                    ۷- نوآوری در کاربرد فعل ها

                    الف) آوردن وجه اخباری به جای وجه التزامی. مانند: « باید که وی نیز هم برین رَوَد و میان دل را به ما می نماید و صواب و صلاح کارها می گوید» به جای بنماید و بگوید

                    ب) آوردن فعل ماضی به جای مضارع. مانند: «و سبیل قتلغ تکین آن است که برین فرمان مار کند. اگر جانش به کار است و اگر محابایی کند جانش رفت» یعنی جانش می رود.

                    پ) استفاده از فعل ماضی به صیغه ی وصفی. مانند: «قوم که با وی نامزد بودند جامه ی راه پوشیده پیش آمدند» ( تاریخ بیهقی، برگ ٤٩٠) یا « صاحب دیوان حضرت غزنین بوده و مدتی دراز شاگردی وزیری چون احمد حسن کرده و به روزگار امیر محمد وزارت یافته و خلعت وزارت پوشیده و . . . » (بیهقی، برگ ٤٨٤).

                    ت) زیاد به کار گرفتن مصدر مرخم. مانند: «من فردا به شهر خواهم آمد و به باغ خرمک نزول کرد . . .» به جای کردن.

                     

                    ٨- جمع ها

                    - جمع عربی به فارسی نیز جمع بسته می شود.

                    -  "شما" با "شمایان" جمع بسته می شود (که امروز در افغانستان نیز متداول است)

                    -  مطابقت صفت و موصوف در جمع که در پهلوی نیز معمول بوده است ولی از سده ی ششم از بین رفته است. مانند: "ساقیان ماهرویان"، "ایشان سوارانند"، "ناجوانمردان یارانم مرا فرو گذاشتند تا مجروح شدم" و غیره.

                    - هنگامی که عدد از یک بیش تر است معدود را بر عدد مقدم می دارند و یک "یای نکره" نیز به معدود می افزایند. مانند: غلامی بیست، تنی چند و غیره.

                     

                    ٩- به کارگیری واژه های زیبا و اصطلاحات و ضرب المثل های فارسی

                    در تاریخ بیهقی لغات زیبای فارسی و ضرب المثل های شیرین بسیار است و پیداست که این واژه ها و مثل ها در زبان گفت و گوی آن روزگار مرسوم و متداول بوده است. از آن جمله اند:

                    - بالا دادن = اهمیت دادن، بزرگ کردن مطلب

                    - فرا کردن = تحریک کردن

                    - روز سوختن = وقت تلف کردن

                    - فرا بریدن = مسکوت گذاشتن

                    - روی داشتن = صواب داشتن

                    - با جایی افتادن = کار به جایی موکول شدن

                    - پایستن = صبر و تامل کردن

                    - خرما به بصره بردن = زیره به کرمان بردن

                    - کلاه دو شاخ = اجازه ی ویژه ای بوده است که به بلند مرتبگان می داده اند

                    - دندان نمودن = مهارت به دشمن نشان دادن

                    - زبون گیری = عاجز کشی

                    - راه به دیه بردن = بی اساس نیست و راه به جایی می برد

                     

                    ١٠- به کارگبری کم واژه های عربی

                    در تاریخ بیهقی و نوشته های ابونصر شمار واژه های عربی بر همان قاعده ی قدیم است و بیش تر از ده درصد نیست. یعنی لغاتی است که یا فارسی ندارد یا لغات درباری و دولتی است که با فرمان ها و حکم ها و کتاب های علمی وارد ایران شده و یا لغات دینی است و یا لغاتی است که عربی آن ها از فارسی روان تر و رسا تر بوده است. ولی در تاریخ بیهقی یک دسته لغات تازه موجود است که به جز این موارد و از لغاتی است که به وسیله ی ادیبان و نویسندگان به تقلید از عربی وارد زبان فارسی شده است. مانند:

                    شغل، عهده، فساد، شرط، حدود، جانی، کتاب، لجاجت، قاعده، فضول، اعتماد، امر و نهی، کافی، اولیا، رغبت،وظیفه، عفو، عذر، علامت، عاقبت، نوبت، فصل، طاقت، عرضه، واقف، انتقام، سعادت، حبس، وقت، تدبیر، تلافی، اخبار، حاضر، منشور، خلوت، سطر، نعمت، رعیت، صدقه، متهم، خلل، واجب، مفرد، قصه، خجل، احتیاط، تماشا، مبارک، وکیل، رسم، معاینه، تسکین، وبال، شایع، ریاست، شهامت و غیره.

                     

                    نسحه ی خطی تاریخ بیهقی بسیار کمیاب است. این کتاب نخستین بار در کلکته به کوشش ویلیام ماسولین انگلیسی در سال ١٢٤١ ش و بار دیگر به تصحیح ادیب پیشاوری در تاریخ ١۳٠۷ش به چاپ رسیده است.

                     


                    • Konu 14: Nesir kitapları

                      Gazneli döneminde yazılmış mensur eserler:

                      Bilindiği kadarıyla bu döneme ait eserlerin özelliklerinden, yazarları değil eserleri merkeze alarak söz etmek yerinde olacaktır. Çünkü bu dönemde bazı eserlerin yazarları hiç bilinmemekte, bilinenlerden kimileri hakkında ise ulaşılan bilgiler son derece azdır.

                      Dönemin mensur kitapları

                      1- Et-Tefhîm li-evâili sanâati’t-tencîm (التفهیم لاوائل صناعة التنجیم):

                      Büyük ilim adamı ebu Reyhan Bîrînî’nin eseridir. Bîrûnî (hicri 362-440), genellikle Arapça olarak eserler kaleme almış olmasına karşın bu eserini Farsça olarak yazmıştır. Bîrûnî coğrafya, din bilimi, halk bilim gibi alanlarda dünya çapında ünlü bir ilim adamıdır. Doğum yeri Harezm olan Bîrûnî, Gazne şehrinde vefat etmiştir.

                      Et-Tefhîm, ilk önce Farsça olarak telif edilmiş, daha sonra da müellif tarafından Arapçaya da tercüme edilmiştir.

                      Nücum (astronomi/astroloji) hakkında yazılmış olan bu eserde büyük oranda mevcut öz Farsça kavramlardan yararlanılmıştır. Başlangıç dönemi nesrinin özelliklerini yansıtan bu eser, kendi çağdaşı eserlere göre oldukça sadedir.

                       

                      2- Târîh-i Sîstan (تاریخ سیستان):

                      Yazarları bilinmemektedir. İki farklı dönemde yazılmış iki kısımdan oluşmaktadır. İki kısmın dili birbirinden farklıdır. İlk kısım, Gazneli döneminde yazıldığı, ikinci kısmın ise daha geç bir dönemde (hicrî 6. veya 7. yüzyılda) eklendiği düşünülmektedir. Bu nedenle eserin en az iki ayrı yazarın kaleminden çıkmış olduğunu söylemek mümkündür.

                      Eserde Sistan bölgesinin tarihi aktarılmakta, dönemin Sistan’la ilgili olan olayları ele alınmaktadır. Kitapta dolaylı olarak dönemin İslam ve İran tarihine ışık tutacak çok değerli bilgiler vardır. Birinci kısmın dili birinci dönem nesir özelliklerini tam olarak yansıtmaktadır.

                       

                      3- Zeynu’l-Ahbâr (زین الاخبار)

                      Yazarı Abdu’l-Hay b. Dahhâk-i Gerdîzî’dir. İnsanlığın atası Âdem’den başlayıp İslam halifelerine dek olan dünya tarihini konu edinen kitap, son derece güçlü ve akıcı bir dile sahiptir. Sade bir dille yazılmış olan eser, aşırı özlü anlatım yüzünden zaman zaman anlaşılmaz hale gelmiştir.

                       

                      4- Ravzatu’l-Muneccimîn (روضة المنجمین)

                      Şahmerdan b. Ali tarafından yazılmıştır. Yazar hakkındaki bilgiler son derece sınırlıdır. Gorgan ve Esterâbâd’da yaşadığı, katip (debîr) ve müstevfi olduğu bilinenler arasındadır. Bu kitapta ve mevcut diğer kitabı Nuzhet-nâme-i Alâî’de kendisinin başka teliflerinin de bulunduğuna ilişkin bilgiler vermiştir. Yazar, nücum alanında Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed-i Nesevî’nin öğrencisidir. Nücum ve müneccimlik hakkında yazılmış olan bu kitap, uzun yıllar önemli bir eser olarak itibar görmüştür.

                      Eserin dili dönem özelliklerini yansıtmakta, yani tekellüften uzaktır.

                       

                      5- Nuzhet-nâme-i Alâî (نزهتنامۀ علایی)

                      Şahmerdan b. Ali’nin günümüze ulaşan ikinci eseridir. Birinci dönem nesir özelliklerini yansıtan bir eserdir. Tabii bilimler alanında Farsça olarak yazılmış ilk eserlerdendir. Fars dili ve edebiyatı ile bilim tarihi açısından çok önemli olmasına rağmen bugüne dek bu eser üzerinde yeterince inceleme yapılmamıştır.

                       

                      6- Târîh-i Beyhakî (تاریخ بیهقی)

                      Gazneli devleti kâtiplerinden (debîr) Ebu’l-Fazl-i Beyhakî’nin eserdir. Gazneli Mes’ud dönemi olaylarını anlatan eser genellikle birebir tanıklıklara dayanılarak yazılmıştır. Ebu’l-Fazl Beyhakî, Mes’ûd dönemi saray katibi olup, dönemin meşhur kâtibi Ebu Nasr-i Muşkân’ın şakirdidir.

                      Kendi verdiği bilgilere göre bu eser aslında daha büyük çaplı bir eserin birkaç bölümüdür. Ne yazık ki belirtilen bölümler günümüze ulaşmamıştır. Eser bazı tahlillere ve edisyon kritik çalışmalarına konu edilmiştir.

                      Türk tarihi açısından da son derece önemli olan Târîh-i Beyhakî’nin Türkçe tercümesi Necati Lügal tarafından hazırlanılmış olup uzun yıllar Türk Tarih Kurumu arşivinde basılmamış halde bekletilmiştir. Bu tercümenin Hicabi Kırlangıç tarafından asıl metinle gözden geçirilerek redakte edilip notlandırılmış şekli Türk Tarih Kurumu Yayınları arasında basılmayı beklemektedir.


                      Et-Tefhîm li-evâili sanâati't-tencîm (Ebu Reyhan Bîrûnî'nin Eseri)

                      التفهیم لاوائل صناعة التنجیم اثر ابو ریحان بیرونی

                      بیرونی کتاب التفهیم لأوائل صناعه التنجیم را چنان که خود تأکید کرده در 420 ق مطابق با 398 یزدگردی و به خواهش ریحانه دختر حسین خوارزمی نوشته است. موضوع کتاب التفهیم، همچنان که از نامش پیداست مقدماتی درباره ی «صناعت تنجیم» یا همان احکام نجوم است. در گفتار چهارم دلایل غیر قابل انکاری درباره ی بی اعتقادی ابوریحان به احکام نجوم ذکر شد. اما علاقه ی فراوان ابوریحان به پژوهش های محض از یک سو،‌ و خواهش ریحانه دختر حسین خوارزمی از سوی دیگر موجب شده که کتابی در زمینه ی احکام نجوم فراهم آورد.

                      شیوه ی نگارش این اثر

                      در واقع وی قصد داشته خودآموزی مقدماتی برای ریحانه و دیگر علاقه مندان به احکام نجوم بنویسد و به همین سبب مطالب کتاب را در قالب پرسش هایی از جانب شاگرد و پاسخ آن از جانب استاد تنظیم کرده، زیرا به گمان وی این شیوه برای نوآموزان مناسب تر است. البته ناگفته پیداست که مطالعه ی مباحث نجومی و احکام نجومی نیازمند آگاهی از برخی مطالب یا به تعبیر امروزی، خواندن پیش نیازهایی است که ابوریحان در فصول اولیه ی کتاب این پیش نیازها را نیز تدریس کرده است. زیرا به نظر وی، برای آنکه انسان شایسته ی عنوان ستاره شناس گردد، باید هندسه، شُمار (حساب)، کیهان شناسی (و البته نحوه ی کار با اسطرلاب) و سرانجام مباحثی از علم نجوم را نیک بداند.

                      بحثی درباره ی زبان تألیف التفهیم

                      امروزه یک روایت فارسی بسیار کهن و یک روایت عربی از التفهیم به دست ما رسیده است. پژوهشگران معاصر درباره ی این که آیا ابوریحان هر دو متن را به طور مستقل تألیف کرده یا نحست این اثر را به یکی از این دو زبان نوشته و سپس همان متن را به زبان دیگر ترجمه کرده به تفصیل بحث کرده اند. اما در هر صورت هیچ کس تا کنون در مورد این که روایت فارسی این کتاب (چه اصل باشد و چه ترجمه) به قلم خود بیرونی است، تردید نکرده اند. در این صورت باید گفت که کتاب التفهیم تنها اثر فارسی بیرونی و همچنین کهن ترین متن نجومی فارسی است که به دست ما رسیده.

                      جلال همایی مصحح روایت فارسی این کتاب «با دقتی که در جزئیات مطالب و عبارات مبذول داشته و شواهد و قرائنی که به دست آورده است شکی ندارد که یکی اصل و دیگری ترجمه است. لیکن ترجمه ای که تمام نکات و دقایق ادبی هر دو زبان در آن رعایت شده و گاه بطوری از یک زبان به زبان دیگر برگشته که یکی، بهترین راهنمای تصحیح دیگری است». وی سپس برای اثبات این مدعی بخش هایی از دو روایت را به موازات یکدیگر آورده است. از جمله دلایلی که می توان بر ترجمه ی یکی بر دیگری اقامه کرد اشاره ی ابوریحان به یک تاریخ مشخص در هر دو متن است که بعید است هر دو بخش را به دو زبان و هم زمان نوشته باشد. اما همایی به رغم بررسی مکرر دو روایت نتوانسته است تقدم یکی بر دیگری را اثبات کند. زیرا به نظر وی برای تقدم هر یک بر دیگری قرائنی دیده می شود. از جمله قرائن تقدم فارسی این است که عربی نویسی ابوریحان در این کتاب با دیگر تألیفاتش تفاوتی دارد. بدین معنی که روح فارسی زبانی ابوریحان در ترکیبات و تعبیرات این کتاب آشکارتر و محسوس تر از دیگر مؤلفات اوست. همچنین نگارش این کتاب برای نوآموزی فارسی زبان (ریحانه دختر حسین خوارزمی) می تواند دلیلی دیگر بر تقدم روایت فارسی باشد. اما از جمله قرائن تقدم عربی بر فارسی می توان به شباهت بسیار برخی مواضع روایت فارسی به ترجمه های عربی اشاره کرد. هر چند در برخی تألیفات فارسی همان زمان نیز می توان این تأثیر را به وضوح مشاهده کرد. اما برخی از محققین (از جمله قزوینی در حواشی چهار مقاله) برآنند که هر یک از این دو متن تألیفی جداگانه هستند که از روی یک الگو نوشته شده اند.

                      مباحث کتاب

                      موضوعات مهم کتاب از این قرار است:

                      باب نخستین در هندسه: ابوریحان در این بخش نخست هندسه را «دانستن اندازه ها و چندی یک از دیگر و خاصیت صورت ها و شکل ها که اندر جسم موجود است...» تعریف می کند و سپس به تعریف اصطلاحاتی همچون جسم (حجم)، سطح، خط، نقطه، سطح و خط راست و زاویه می پردازد. اما نکته ی جالب توجه در تعاریف این بخش آن است که ابوریحان به هیچ وجه نظم کتاب اصول اقلیدس را رعایت نکرده است. اقلیدس در مقاله ی اول اصول هندسه نخست نقطه و در آخر سطح را تعریف کرده و تعریف حجم را به مقاله ی 11 (که هندسه ی فضایی از آنجا آغاز می شود) واگذار کرده است. در حالی که ترتیب ذکر این تعریف ها در کتاب ابوریحان تقریباً برعکس است. به لحاظ اهمیت این تعاریف به طور خلاصه بدان ها اشاره می شود (ترتیب ذکر آنها در التفهیم رعایت شده است.) برای آسان شدن مقایسه ی این تعاریف با تعاریف اقلیدس، شماره ی مقاله ی کتاب اصول با اعداد رومی و در کنار آن شماره ی تعریف مورد نظر خواهد آمد (مثلاً I, 5 یعنی تعریف پنجم از مقاله ی نخست اصول): تعریف جسم (XI, 1)، سطح چیست؟ جسم ناچاره بی نهایت نبود به همه سو و نهایت او سطح است (XI, 2)... و سطح طول است و عرض بس (I, 5)... خط چیست؟ اگر بسیط را نهایت باشد آن نهایت او ناچاره خطی باشد (I, 6) و آن خط طولی باشد بی عرض (I, 2)... نقطه چیست؟ چون خط را نهایت باشد نهایت او نقطه بود (I, 3)... نقطه را نه طول است و نه عرض و نه عمق (I, 1). سطح و خط راست کدامند؟ اما سطح راست کوتاه ترین سطح است اندر میان دو خط که نهایت اواند (تعریف بسیار ناقص و نارسا و در واقع از دیدگاه یک کتاب اصولی در هندسه، تعریفی غلط است. چون این دو خط باید متوازی باشند و ابوریحان تا این موضع توازی را تعریف نکرده است، مقایسه کنید با اقلیدس، (I, 7) و خط راست کوتاه ترین خط است اندر میان دو نقطه که نهایت اواند (مقایسه کنید با اقلیدس، I, 4). تعریف زاویه ی مسطحه و انواع آن (I, 8, 9, 10, 11)؛ تعریف دایره (I, 14) و مرکز و قطر آن (I, 15, 16, 17) تعریف مثلث (I, 18 که البته تعریف همه ی چند ضعلی ها است)، و انواع آن (I, 20, 21) تعریف چهارضلعی (I, 19) و انواع آن (I, 20).

                      تردیدی نیست که ابوریحان به مزایای ساختار و نظم موجود در کتاب اصول اقلیدس آگاه بوده و می دانسته که تعاریفی که در آغاز التفهیم یاد کرده نمی تواند پایه ی یک دستگاه ریاضی دقیق باشد. اما وی در این کتاب بیش از آنکه قصد بیان دقیق و مرتب تعاریف و اصول هندسه را داشته باشد، کوشش کرده است تا تعاریفی ملموس به نوآموز ارائه دهد. و بدین لحاظ نخست جسم را که وجود خارجی دارد تعریف و سپس هر یک از اصطلاحات سطح، خط و نقطه را به ترتیب با استفاده از تعریف اصطلاح قبلی تعریف کرده است. از جمله دیگر مباحث (در واقع تعاریف) این بخش اینهاست: انواع چهار ضلعی ها و اصطلاحات مربوط بدان ها، دایره، «شکل بر دائره» (چند ضلعی محیطی) و «دایره بر شکل» (محاطی)، نسبت، تناسب، مقدارهای متناسب و ابدال، ترکیب و تفصیل و قلب نسبت، نسبت مؤلف، تعریف ارتفاع مثلث و مثلث های متشابه، نسبت متکافی، مکعب، منشور، ستون راست و کژ (انواع استوانه، و در ضمن تعریف آنها اشاره به بسیار پهلو یا چند ضلعی) و تیر ستون (ارتفاع استوانه)، مخروط کژ و راست، چند شکل اندر کره تواند بود؟ (چند وجهی های منتظم محاطی) دایره های بزرگ (عظیمه) و خُرد.

                      باب دوم در شمار: تعریف یکی (واحد) آن است که یگانگی بر او افتد و بدو نام زده شود. و از تمامی نگردد و اندر قوت همه ی عددهاست و همه ی خاصیت های ایشان... برخی از توضیحات ابوریحان در این بخش جالب توجه و در برخی موارد بیشتر شبیه یک بازی منطقی است؛ مانند: یکی چگونه پاره همی شود و به چند پاره؟ اما یکی حقیقی پاره نشود، که اگر پاره شود یکی نبود بلکه آن پاره ها بود...؛ عدد چیست؟ جمله ای است از یک ها گرد آمده. و از این جهت یکی را از عدد بیرون آوردن و گفتند که عدد نیست زیرا که جمله نیست؛ عددهای طبیعی کدامند؟ آنند که ابتدا از یکی کنند و زیادت یک یک همی کنند... و نیز آن را عددهای متوالی خوانند ای (یا) یک از پس دیگر؛ شمار (علم حساب) چیست؟ به کار بردن عدد و خاصیت های او اندر بیرون آوردن چیزها اِما (یا) به (= با) جمله کردن و اِمّا به پراکندن یعنی به فزودن یا به کاستن؛ ضرب چیست؟ عدد را چند بار عدد دیگر کردن است...؛ قسمت چیست؟ قسمت بیرون آوردن بهر (= سهم) یکی است از آن چیزها که قسمت همی کنی... در پایان این باب بار دیگر به مقدماتی بودن این کتاب اشاره کرده است: و این مقدار کفایت کند از حدیث شماره آن کس را که مدخل همی خواهد.

                      باب سیوم (سوم) در کیهان شناسی: یا به تعبیر ابوریحان در «حالهاء آسمان و زمین». در این بخش به این مطالب پرداخته است: تعریف فلک و تعداد آنها، زانسوی هشتم فلک، سَماء (به تازیه، پارسیان او را آسمان نام کردند یعنی ماننده ی آس)، ستاره ی ایستاده (به پارسی: بیابانی) و رونده، حرکت نخستین غربی و دوم شرقی (به تعبیر امروزی: حرکت انتقالی و وضعی زمین)، افق، دایره ی نیم روزان (نصف النهار)، سپیده و شفق،... سوختن ستاره، ماه چگونه همی فزاید و همی کاهد؟؛ صورت های منطقه البروج (با جدولی حاوی شمار ستارگان هر صورت بر حسب درخشندگی یا قدر ظاهری)، نام های دیگر (غالباً فارسی) ثوابت و سیارات، منازل 28 گانه ی ماه نزد تازیان؛ و اصطلاحات دیگر علم نجوم و هیأت. و نیز شرح اصطلاحات گاهشماری (اسامی ماه ها نزد اقوام مختلف، نسیء، نام روزهای پارسیان، اعیاد مهم ملل مختلف)، علم انواء (تقریباً هواشناسی / ستاره شناسی سنتی اعراب و نه مسلمانان).

                      باب چهارم در اسطرلاب: شامل واژه شناسی و اندام های اسطرلاب، و شرح خطوط و نشانه های پشت و روی آن، انواع اسطرلاب و نحوه ی کارکردن با آن از جمله: دانستن سایه و ارتفاع، یک از دیگر؛ پیدا کردن طالع و ارتفاع آفتاب،... دانستن پهنای جوی یا پاره ای از زمین که رَسَن برو نتوانی کشیدن و نتوانی پیمودن؛ دانستن ژرفای چاه، دانستن درازی مناره یا دیواری اگر به بُنَش توان رسیدن...

                      باب پنجم در احکام نجوم: طبع و سرشت برج ها، برج های آواز دهنده و بی آواز، برج های مردم و جز مردم،‌ دلالت برج ها بر بسیاری چیزها از جمله: فرزندان و زادن، نکاح، بادها، اندام های مردم... که غالب این مطالب همراه با جدولی است.

                      اشارات دانشمندان دوره ی اسلامی به التفهیم

                      1. شهمردان بن ابی الخیر در کتاب روضه المنجمین (به فارسی، تألی 466 ق): وی چند بار از التفهیم بهره گرفته است: 1) ص 77-78: شباهت میان آن و روایت فارسی (ص 400-401) اندک است. احتمالاً این موضوع ناشی از تلخیص بیش از حد سخن بیرونی است. 2) وی همچنین جدول دوستی و دشمنی سیارات را که ابوریحان از ابوالقاسم فلسفی (400) و هندیان (401) نقل کرده یکجا و تنها به نام ابوالقاسم فلسفی آورده است (البته به واسطه ی بیرونی). 4) باب دوم از خبی و ضمیر: مدت اندیشه کردن: جالب آنکه هنگام آوردن مطالب مربوط به این موضوع از عدم اعتقاد ابوریحان به این خرافات اشاره کرده است:

                      و هر چند خواجه ابوریحان این را تارک است و گوید منجم از بهر حجت درجه ی اعتذار خویش فرماید. (1)

                      2. حسن قطان مروزی (465-548 ق) در کتاب کیهان شناخت (به فارسی، نگارش 498 ق در مرو): به گفته ی همایی این کتاب هم در روش تألیف و هم در نظم و ترتیب فصول و ابواب و هم در بیان مطالب سر تا پا اقتباس و تقلید از کتاب التفهیم است و گاهی عین عبارات تفهیم را با اندکی دخل و تصرف آورده است (ص مب تا مد). وی از ابوریحان نام نبرده است.

                      3. ابوالمحامد غزنوی در کتاب کفایه التعلیم فی صناعه التنجیم (به فارسی، تألیف 542 ق) وی این کتاب را به تقلید از باب آخر التفهیم (احکام نجوم) نگاشته و منصف ترین و شایسته ترین کسی است که بدین کار پرداخته است. وی در چند مورد نیز به نرمی و با رعایت احترام از ابوریحان انتقاد کرده است. بدین شرح: 1) اعتراض بر شمار ستارگان داخل صورت ثور و خارج صورت اسد (تنها با ذکر اختلافات به شکل «و استاد ابوریحان در التفهیم... آورده است»). این اختلاف ناشی از خطای راه یافته در نسحه ی مورد استفاده ی ابوالمحامد بوده است و نه خطاب ابوریحان؛ 2) اعراضت بر مقدار حرکت وسط زهره و عطارد بدین صورت: «... و استاد ابوریحان رحمه الله علیه در تفهیم آورده است که... و این سهو نمی دانم که از ناسخ است یا از طغیان قلم وی». عبدالعلی بیرجندی در فصل 8 از باب دوم شرح تذکره ی خواجه نصیرالدین بر هیئت اعتراض ابوالمحامد را بر استاد ابوریحان دفع کرده است؛ 3) تندترین انتقاد ابوالمحامد از بیرونی به نظر وی درباره ی قرانات مربوط می شود بدین صورت: «و این قول که قران بر سه نوع است از استاد پسندیده نیست؛ برای آنکه سهو است و گمان آن است که این سهو از طغیان قلم است و حق آن است که چهار قران است».

                      4) در یک مورد هنگام نقل گفتار ثمره ی منسوب به بطلمیوس درباره ی خبّی و ضمی و شرح آن آورده است» «... و طایفه ای که از این سر خبر نداشتند بر گفته ی منجمان استهزاء کردند چنانکه استاد ابوریحان می گوید در تفهیم» خواننده ای که با عقاید بیرونی آشناست و می داند که بیرونی خود از استهزاءکنندگان است می پندارد که ابوالمحامد بیرونی را در زمره ی بی خبران از این سرّ دانسته است. اما در واقع وی از سخن بیرونی در این باره (ص 538) درست عکس آنچه را که بیرونی در نظر داشته، دریافته و از این رو سخن استاد ابوریحان را به عنوان شاهد خود می آورد! اما شهمردان بن ابی الخیر منظور ابوریحان را به خوبی دریافته.

                      4. نظامی عروضی در چهار مقاله: تألیف حدود 550 ق: در آغاز مقالت سوم در علم نجوم: «ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم فی صناعه التنجیم باب اول بگوید که مرد نام منجمی را سزاوار نشود تا در چهار علم او را غزارت نباشد.»

                      5. فخرالدین رازی (د 606 ق) در حدائق الانوار فی حقایق الاسرار مشهور به جامع العلوم و جامع ستینی تعریف ابوریحان از هندسه را این چنین به باد انتقاد گرفته است:

                      «بوالریحان در اول کتاب تفهیم می گوید: الهندسه علم المقادیر و این سخن باطل است. زیرا که مهندس (یعنی هندسه دان) از احوال نقطه بحث کند و اگرچه آن از کمیات نیست؛ بلکه چنانکه هندسه ناظر است در کمیات متصل و احوال و خواص آن، همچنان ناظر است در احوال نقطه و خواص آن.»

                      • Konu 15: Mensur eserler (devam)

                        Bu dönemde yazılmış diğer kitaplar:

                        7- Keşfu’l-Mahcûb (کشف المحجوب)

                        Ebû Ya’kûb-i Sigizî’nin eseridir. Sigizî, İsmâiliye kelam âlimlerindendir. Eser, İsmâiliyye anlayışınca telif edilmiş bir kelam kitabıdır. Eser “makale” adı verilen yedi bölümden oluşmaktadır. Tercümeyi andıran bu eser, muhtemelen Arapçadan yapılmış bir tercümedir.

                         8- Nûru’l-Ulûm (نور العلوم)

                        Sufi Ebu’l-Hasan-i Harakanî’nin (hicrî 348-428) sözlerini içeren eser, son derece sade bir dile sahiptir. Hicrî 4. yüzyıl ile 5. yüzyıl başlarında hakim olan nesir dilini tam olarak yansıtır.

                         9- El-Ebniye ani’l-hakayiki’l-edviye (الابنیة عن الحقایق الادویة)

                        Dönemin  tabip ve bilginlerinden Ebu Mansur Muvaffak Herevî tarafından kaleme alınan bu eser, o zamanda kullanılan ilaçları tanıtmaktadır. Bu kitabın şimdiye dek iki kez basımı yapılmıştır.

                         10- Cambridge Tefsiri (تفسیر کمبریج)

                        Cambridge Üniversitesi kütüphanesinde muhafaza edildiği için bu adla anılan eser, eski bir tefsirin üçüncü cildinden ibarettir. Tefsirin müellifi bilinmemektedir. Bu tefsirin 5. yy  başlarında kaleme alındığı sanılmaktadır. Eserin dili akıcı ve sadedir. Farsça dinî kavram ve terimler açısından önemli bir belge niteliğindedir.

                         11- Dânişnâme-i Alâî (دانشنامۀ علائی)

                        İbn Sînâ’nın Farsça eserlerinin en önemlilerindendir. Hikmet-i Alâî diye de bilinen eser, müellifi tarafından mantık, ilâhiyyât, tabîiyyât, hey’et, musiki ve metafizik alanlarında kapsamlı bilgiler sunulmak üzere yazımına başlanmışsa da sadece mantık, ilahiyyât ve tabîiyyât konularıyla ilgili bölümleri yazılabilmiştir.

                        Diğer bölümleri talebesi Ebu Ubeyd-i Cuzcânî tamamlamıştır.

                        Eserde kullanılan kavram ve terimler Fars dili tarihi açısından son derece önemlidir.

                        Bu eserin son zamanlarda Farsça metniyle bir arada Türkçe tercümesi de Türkiye Yazmalar Başkanlığınca yayımlanmıştır.

                         12- Kıssa-i Hayy ibn Yakzan (قصۀ حی بن یقظان)

                        İbn Sînâ’nın diğer Farsça eseridir. Felsefî sembolik hikâye türünde yazılmış önemli bir eserdir. Bu eserin aslının Arapça olduğu ve İbn Sînâ’nın öğrenci tarafından Farsçaya çevrildiği düşünülmektedir.

                         13- Kısasu’l-Enbiyâ (قصص الانبیاء)

                        Ebu İshâk b. İbrâhîm-i Nîşâbûrî’nin eseridir. Peygamber kıssalarını konu edinen bu kitapta bazı kısımlarda nesir dili daha eski, bazı kısımlarda da Arapça unsurlar daha fazladır. Bu bakımdan bu eserin sonradan bazı müdahalelere maruz kaldığı düşünülebilir.

                         14- Tercüme ve Şerh-i et-Ta’arruf li-mezhebi’t-tasavvuf (ترجمه و شرح التعرف لمذهب التصوف)

                        Ebu Bekr-i Kelâbâzî’nin (öl.h. 380) et-Ta’arruf li-mezhebi’t-tasavvuf adlı eserinin Farsçaya tercümesi ve şerhidir. Mütercim ve şarih Ebu İbrâhîm Mustemilî-yi Buhârî, dönemin önemli sufilerindendir.

                        Tasavvuf terminolojisi alanında yazılmış teorik eserlerden olan et-Ta’arruf ve onun Farsça tercüme ve şerhi, tasavvuf tarihi ve tasavvufî kavramlar açısından birinci el kaynaklardandır.