Bölüm anahatları
-
Aralık 1932’de kraliyete ait bir kararnâmeyle Tâlim-Terbiye Bakanlığı’na bağlı olarak Mecmau’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-Melekî adıyla kuruldu. Zamanın hükümetinin milliyetçiliğini ve vatanperverliğini gösterme, Kral Fuâd’ın Araplar’ı dil yoluyla birleştirme arzusu gibi siyasî sebepler akademinin kuruluşunda etkili olmuştur. Kurum Arap âlimlerinden ve şarkiyatçılardan seçilen kırk üyeden meydana geliyordu.
Tüzüğünde yer alan başlıca amaçları Arap dilini bozulmaya karşı korumak, onu çağın ve çağdaş hayatın, bilim ve sanatın ihtiyaçlarına cevap verecek düzeye yükseltmek, fasih dilin kelime ve terimlerini kapsayan bir sözlük hazırlamak, Arap dilinin gelişim sözlüğünü telif etmek, semantiğiyle ilgili çalışmaları neşretmek, Arap lehçelerinin ilmî incelemesini yapmak, kullanılması gereken kelime ve terkipleri belirlemek, Arapça’yı geliştirme yollarını araştırmak, Arap dili ve filolojisine dair eski metinlerin tahkikli neşrini yapmak ve bu çalışmaları yayımlamak üzere bir dergi çıkarmaktır.
Çeşitli dil meselelerini inceleyen kurum dilin aslı, doğuşu, gelişmesi gibi konulara dair araştırma yazıları neşretmiş, terimlerin belirlenmesi amacıyla komisyonlar oluşturmuştur. Terimlerin tesbiti sırasında izlenmesi gereken metot hususunda bir tereddüt devresi geçiren kurum, neticede ileri sürülen yöntemleri uzlaştırma cihetine giderek üzerinde ittifak edilen ve Arap dilinin temel ilkeleriyle çelişmeyen bütün terimleri benimseme yolunu tercih etmiştir.
Arap dilinin gramerini ve yazım kurallarını kolaylaştırmayı amaçlayan kurum Arap dilcilerinden ve şarkiyatçılardan meydana gelen bir sözlük komisyonu oluşturmuştur. Komisyon, XX. yüzyıl sözlüğünün zamanımıza kadar ortaya çıkan anlam ve kelimelerle Arap dilini ifade edecek bir kapsama sahip olmasını gerekli görmüş, eski dilcilerin yaptığı gibi kıyas ve iştikak yöntemlerinden yararlanmanın faydalı olduğu görüşünü benimsemiştir. Sözlük alanında kurum için en önemli tercübe henüz tamamlanmamış bulunan August Fischer’in tarihî sözlüğüdür.
Kurum, genel sözlükler yanında çeşitli terimlere dair özel sözlüklerin telif ve neşrini de gerçekleştirmiştir. Bunların arasında Muʿcemü Fischer (el-Muʿcemü’l-luġavî et-târîḫî), el-Muʿcemü’l-vasîṭ, el-Muʿcemü’l-kebîr, el-Muʿcemü’l-vecîz, Muʿcemü elfâżi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm’den başka medenî kanun ve ticaret kanunlarına dair terimler, tıp, kimya, jeoloji, atom fiziği, biyoloji ve felsefe terimlerini içeren sözlükler yer almaktadır. Kurum ayrıca birçok eski eserin tahkik ve neşrini de gerçekleştirmiş olup bunlardan bazıları şunlardır: Ebû Bekir Hâzimî el-Hemedânî, ʿUcâletü’l-mübtediʾ ve fużâletü’l-müntehî fi’n-neseb (nşr. Abdullah Kennûn, Kahire 1384/1965); Radıyyüddin es-Sâgānî, et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla fi’l-luġa (nşr. Abdülalîm et-Tahâvî v.dğr., I-VI, Kahire 1970-1979); Ebû Amr eş-Şeybânî, el-Cîm fi’l-luġa (nşr. İbrâhim el-Ebyârî v.dğr., Kahire 1394/1974); Ebû İbrâhim İshak b. İbrâhim el-Fârâbî, Dîvânü’l-edeb fi’l-luġa (nşr. Ahmed Muhtâr Ömer, I-IV, Kahire 1394-1399/1974-1979); Ebû Osman Saîd b. Muhammed el-Muâfirî es-Sarakustî, el-Efʿâl (nşr. Hüseyin Muhammed Muhammed Şeref, I-IV, Kahire 1395-1400/1975-1980). Kurum Mecelletü Mecmaʿi’l-luġati’l-ʿArabiyye adıyla bir dergi çıkarmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Afîf Abdurrahman, el-Cühûdü’l-luġaviyye ḫilâle’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer el-hicrî, Riyad 1403/1983, s. 32-41; Şevkī Dayf, Mecmaʿu’l-luġati’l-ʿArabiyye fî ḫamsîne ʿâmen, Kahire 1404/1984, tür.yer.; Ahmet Savran, 19. Yüzyıl Osmanlılar Döneminde Yeni Arap Edebiyatı, Erzurum 1987, s. 47-49; M. Reşâd el-Hamzâvî, Aʿmâlü Mecmaʿi’l-luġati’l-ʿArabiyye bi’l-Ḳāhire, Beyrut 1988, tür.yer.; Abdülazîz er-Rifâî, “Mecmaʿu’l-luġati’l-ʿArabiyye fî ḫamsîne ʿâmen: 1934-1984”, ʿÂlemü’l-kütüb, XIV/3, Riyad 1413/1993, s. 286-289; Hilâl Nâtût, “el-Mecâmiʿu’l-ʿilmiyyetü’l-luġaviyyetü’l-ʿArabiyye ḥadîs̱en”, Âfâḳu’s̱-s̱eḳāfe ve’t-türâs̱, III/11, Dübey 1995, s. 13-25; J. D. J. Waardenburg, “Mad̲j̲maʿ ʿIlmī”, EI2 (İng.), V, 1091-1093.أنشئ مجمع اللغة العربية على الشبكة العالمية عن شعور من مؤسِّسه بحاجة الدّارسين له بعد أن طال انتظار الغيارَى لمجمع يُعيد ما كانت المجامع العلمية ترصده وتقرّره أو تحييه أو تُميته .. ولما كانت الشبكة العالمية اليوم هي الوسيلة الكبرى والدائرة الوسعَى ، وكان الوصول إليها أيسر ، عزمنا على تأسيسه وإنشائه ليكون مرقبا يجمع صفوةً من العربيَّة ونقبائها ومرصدًا لحرّاسها و رقبائها ، وليكون مفخرا من مفاخر هذه البلاد (المملكة العربية السعودية ) وكان تأسيسه بتاريخ 26/ 3 / 1433هـ .
تأسيس وفكرة وإشراف : عبد العزيز بن علي الحربي / أستاذ القراءات والتفسير بجامعة أم القرى.
الراعي الفخري للمجمع : رجل الأعمال المعروف سعادة الشيخ مشعل بن سرور الزايدي.رسالته : المضيُّ باللغة العربية إلى مقامها الأعلى، مذلّلةَ القطوف، دانيةَ الظلال.
رؤيته : تحقيقُ الريادة في خدمة لغة القرآن.
تأسس مجمع اللغة العربية في القاهرة في 14 من شعبان عام 1351هـ الموافق 13 من ديسمبر سنة 1932م في عهد الملك فؤاد الأول، وبدأ العمل فيه سنة 1934م، ونص مرسوم إنشائه الصادر سنة 1932م على أن يتكون المجمع من 20 عضوًا من العلماء المعروفين بتبحرهم في اللغة العربية، نصفهم من المصريين، ونصفهم الآخر من العرب والمستشرقين؛ وهو ما يعني أن المجمع عالمي التكوين، لا يتقيد بجنسية معينة ولا بدين معين، وأن معيار الاختيار هو القدرة والكفاءة عشرةً من المصريين، وعشرةً من العرب والمستعربين.
نصت المادة الثانية من المرسوم الملكي الخاص بإنشاء "مجمع اللغة العربية الملكي" على أن:
أغراض المجمع هي:[1] - أن يحافظ على سلامة اللغة العربية، وأن يجعلها وافية بمطالب العلوم والفنون في تقدمها، ملائمة ـ على العموم ـ لحاجات الحياة في العصر الحاضر، وذلك بأن يحدد ـ في معاجم أو تفاسير خاصة، أو بغير ذلك من الطرق ـ ما ينبغي استعماله أو تجنبه: من الألفاظ والتراكيب
- أن يقوم بوضع معجم تاريخي للغة العربية، وأن ينشر أبحاثًا دقيقة في تاريخ بعض الكلمات، وتغير مدلولاتها
- أن ينظم دراسة علمية للهجات العربية الحديثة بمصر وغيرها من البلاد العربية
ويضطلع المجمع اللغوي في الوقت الحالي بما يلي:
- عمل المعاجم اللغوية.
- بحث قضايا اللغة.
- وضع المصطلحات العلمية واللغوية.
- تحقيق التراث العربي.
- النشاط الثقافي.
وفى عام 1971م تم تأسيس اتحاد المجامع اللغوية العلمية العربية إذ اقترح فيها تشكيل لجنة تتألف من عضوية كل مجمع لغوي، في القاهرة ودمشق وبغداد لوضع نظام هذا الاتحاد، واجتمعت اللجنة بالدكتور طه حسين في أبريل من نفس السنة. وتم في هذا الاجتماع وضع النظام الأساسي والداخلي للاتحاد، وانتخب الدكتور طه حسين رئيس مجمع القاهرة رئيسا للاتحاد والدكتور إبراهيم مدكور أمينا عاما للاتحاد والدكتور أحمد عبد الستار الجواري عن مجمع بغداد والدكتور عدنان الخطيب عن مجمع دمشق أمينين عامين مساعدين.
ويدير الاتحاد مجلس اتحاد المجامع اللغوية العلمية العربية، والذي يتألف من عضوين من كل مجمع لغوي، يختارهما مجمعهما لمدة أربع سنوات، وينتخبون من بينهم رئيسا وأمينا عاما وأمينين عامين مساعدين لمدة أربع سنوات قابلة للتجديد. ويجتمع مجلس الاتحاد في دورة عادية مرة على الأقل في كل سنة.
ويمكن أن يجتمع في دورة غير عادية عند الضرورة. وتصدر قرارات المجلس بالأغلبية للحاضرين، وفي حالة تساوي الأصوات يرجح الجانب الذي ينضم إليه الرئيس.
ورئيس الاتحاد الآن هو الدكتور شوقي ضيف، رئيس مجمع اللغة العربية بالقاهرة، والأمين العام الأستاذ إبراهيم الترزي، الأمين العام لمجمع القاهرة، والأمينان العامان المساعدان الدكتور شاكر الفحام رئيس مجمع اللغة العربية بدمشق، عن مجمع دمشق والدكتور عبد الكريم خليفة، رئيس مجمع اللغة العربية الأردني، عن مجمع الأردن وانضمت إلى الاتحاد مجامع اللغة العربية التي أنشئت في الأردن وفلسطين والسودان وليبيا، والجزائر.
وانضمت إلى الاتحاد أكاديمية المملكة المغربية في الرباط، والمجمع التونسي للعلوم والآداب والفنون (بيت الحكمة) بتونس، لأنهما يستوعبان العلم المجمعي اللغوي.
