BULGARİSTAN’DA TÜRK VARLIĞI

Bulgaristan topraklarında Osmanlı hakimiyeti, 1396’da başlamış ve yaklaşık 500 yıl sürmüştür. Bulgaristan, 1878 Berlin Antlaşmasıyla muhtar bir Prenslik  haline gelmiş, 1908'de de bağımsız bir devlet  olmuştur. Bulgaristan'da II.Dunya Savaşına kadar süren Krallık dönemi, savaş-sonrası döneme oranla Türk azınlığın kısmî bir serbestlik içinde olduğu ve belli haklardan yararlanabildiği bir dönem olmuştur. Azınlık hakları acısından Bulgaristan'daki Türklerin statüsünü incelediğimizde: (1).1913 İstanbul Barış Antlaşması(29 Eylül 1913):  1912-3 Balkan Savaşları sonunda imzalanan bu antlaşma ve ekleri ile, Osmanlı Devleti toprak kaybına uğramakla beraber, daha önceki antlaşmalarda oldugu gibi, Türk azınlığın hak ve hürriyetleri güvence altına alınıyordu. Antlaşmaya göre Türk azınlığı, Bulgarların yararlandıkları bütün medeni ve siyasi haklardan yararlanacaktı; Türk-Müslüman azınlığın, Bulgarlar gibi din ve ayin hürriyeti olacaktı; Bulgaristan'daki Türk-İslam azınlığı, okullar, vakıflar, cemaat ve müftülükler, dil, din, örf ve adet konularında haklara sahip olacaklardı. (2).Neuilly Barış Antlaşması(27 Kasım 1919) [1947 Paris Barış Antlaşması ile yürürlükten kaldırıldı]:  Bulgaristan 1.Dünya Savaşından yenik çıktıktan sonra, imzaladığı Neuilly Barış Antlaşması ile dil, din, ırk ve milliyet ayırımı gözetmeyerek topraklarında yaşayan azınlıklara tam eşitlik tanımaktadır. Bulgaristan ayrıca, azınlıkların korunması ile ilgili hükümlerin, Anayasa değerinde hükümler olduğunu tanımış bulunmaktadır. Neuilly Barış Antlaşması ile konulan bu hükümler, milletlerarası taahhütler ve Milletler Cemiyeti güvencesi altında bulunmaktadır. (3).1925 Türk-Bulgar Dostluk Antlaşması(18 Ekim 1925):  Neuilly Barış Antlaşması, 1947 tarihli Paris Barış Antlaşması yürürlükten kaldırılmış olmasına karşılık, 1925'te Ankara'da imzalanan Dostluk Antlaşması ile, Neuilly'nin azınlıklar ile ilgili hükümleri, bu 1925 Dostluk Antlaşmasının ayrılmaz bir parçası olması dolayısıyla, yürürlüktedir.

1925 Dostluk Antlaşmasının ek Protokolünün A bölümünde , Bulgaristan'da yaşayan Türk-Müslüman azınlığın durumu öngörülmektedir. Bu hükümle Bulgaristan'da yaşayan Türk-Müslüman azınlığı, Neuilly Antlaşmasındaki “azınlıkların korunması” hükümlerine tabi olacaktı. Neuilly Barış Antlaşmasında, azınlıkların korunmasına dair hükümler, Birinci Dünya Savaşı sonunda imzalanan barış antlaşmalarında öngörülen genel statü niteliginde hükümlerdir. 1925 Ankara Dostluk Antlaşmasının ek Protokolu ile Neuilly'e atıf yapılmakla bu hükümler, 1925 Dostluk Antlaşmasının ayrılmaz bir cüz'ü, parçası olmuşlardır. Dostluk Antlaşmasının F Bendi  ise, 1913 Barış Antlaşması'nın --iki devlet arasında sınırı belirleyen bölümü dışında-- diğer hükümlerin sona erdiği ve geçerliğinin kalmamış olduğunun beyanıdır. 1919 Neuilly Barış Antlaşmasında mevcut, azınlıkların korunması ile ilgili hükümler, genel nitelikli azınlık hakları niteliğindedir. Ayrıca 1913 Antlaşması ile, Bulgaristan'da yaşayan Müslümanların statüleri düzenlendiği gibi, 2 Nolu Ekte de Müftülere Ait Sözleşmede  de, Bulgaristan'da yaşayan Müslümanların din, vicdan ve ibadet hürriyeti garanti altına alınmaktadır. Sonuçta, iki taraflı 1913 İstanbul Antlaşması ve Türkiye'nin taraf olmadıgı 1919 Neuilly Antlaşması’na ragmen, 1925 Dostluk Antlaşmasına ihtiyaç duyuldu. Çünkü 1913 İstanbul Barış Antlaşması’nın geçerliligini yitirmiş bazı noktaları belirmişti. 1925 Dostluk Antlaşması’nın azınlıklarla ilgili hükümleri, statü düzenleyen hükümler olduğundan, tek taraflı da değiştirilemeyeceği gibi sona ermesi de süre ile de kayıtlı olamaz. Ayrıca, Türk azınlığın korunması sorunu, Bulgar devletinin kuruluşunun temel yapılarında yer almış, Bulgar devletinin kuruluşu, azınlık haklarının korunması şartına tabi tutulmuştu. Ondan sonraki bütün antlaşmalarda aynı hükümler yer almıştır.

Kaynaklar:

Ahmad, Feroz-B.T.Ahmad; Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi (1945-1971), Ankara 1971.

Atay, F.Rıfkı, Çankaya, İstanbul 1969; Atatürk’ün Bana Anlattıkları, İstanbul 1955.

Atatürk'ün Milli Dış Politikası (1919-1923), Eskişehir 1992.

Avcıoğlu, Doğan, Milli Kurtuluş Tarihi, İstanbul 1974.

Aydemir, Ş.Süreyya; İnkılap ve Kadro, Ankara 1932; Tek Adam: Mustafa Kemal, C.I-III, 1963-65.

Barutçu, Ahmet Faik, Siyasi Hatıralar, Ankara 2001.

Baykal, Bekir Sıtkı, Heyet-i Temsiliye Kararları, Ankara 1974.

Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, Ankara 1953.

Bıyıklıoğlu, Tevfik, Atatürk Anadolu’da, Ankara 1959.

Bilsel, Cemil; Lozan, C. I-II, İstanbul 1933.

Borak, Sadi, Atatürk’ün Özel Mektupları, İstanbul 1961.

Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mücadele Hatıraları, İstanbul 1953; Moskova Hatıraları, İstanbul 1956.

Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara 1953.

Frey, F.W, The Turkish Political Elite, Cambridge 1965.

Goloğlu, Mahmut, Milli Şef Dönemi 1939-1945, Ankara 1974.

Gönlübol, Mehmet-Cem Sar; Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1973), Ankara 1982.

Güneş, İhsan, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Düşünsel Yapısı (1920-1923), Eskişehir 1985.

İğdemir, Uluğ; Sivas Kongresi Tutanakları, Ankara, 1969; Heyet-i Temsiliye Tutanakları, Ankara 1975.

İnan, Afet, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Ankara 1968; Medeni Bilgiler, Ankara 1969.

İnan, Arı, Düşünceleriyle Atatürk, Ankara 1983.

İnönü, İsmet, Hatıralar, C.I-II, Ankara 1992; Söylev ve Demeçler, İstanbul 1946.

Jaeschke, Gotthard; Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi (1918-1922) , Ankara 1989.

Kansu, M.Müfit, Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürkle Beraber, Ankara 1966.

Karabekir, Kazım, İstiklal Harbimiz, İstanbul 1969.

Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, Ankara 1968.

Karal, Enver Ziya, Atatürk’ten Düşünceler, Ankara 1969.

Karpat, Kemal, Türk Siyasi Tarihi, İstanbul 2015.

Kocatürk, Utkan; Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Ankara 1988; Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Ankara 1984.

Meray, Seha L.; Lozan Barış Konferansı-Tutanaklar/Belgeler, C.I-VIII, İstanbul 1993; Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Belgeleri, Ankara 1977.

Onar, Mustafa; Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları-I-II, Ankara 1995.

Önelçin, H. Adnan; Nutuk’un (Söylev’in) İçinden, İstanbul 1981.

Öztürk, Kazım, Atatürk’ün TBMM Açık ve Gizli Oturumlarındaki Konuşmaları, C.I-II, Ankara 1990; Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri ve Programları, İstanbul 1968.

Sanal, Türker; Türkiye Cumhuriyeti ve 50 Hükümeti, Ankara 1995.

Sarıhan, Zeki; Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C. I-IV, Ankara 1982-1996.

Selek, Sabahattin, Anadolu İhtilali, İstanbul 1968.

Sonyel, R.Salahi, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Ankara 1973.

Soyak, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıraları, C.I-II, İstanbul 1973.

Şimşir, Bilal N., Lozan Telgrafları, C.I-II, Ankara 1990.

Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya , C.I-IV, Ankara 1977-8.

Tökin, F. Hüsrev; Türkiye’de Siyasi Partiler ve Siyasi Düşüncenin Gelişimi, İstanbul 1965.

Turan, Şerafettin, Atatürk'ün Düşün Yapısını Etkileyen Olaylar Düşünürler, Ankara 2010; Türk Devrim Tarihi C.I-IV, Ankara 1991-9.

Tunaya, T.Zafer; Türkiye’de Siyasi Partiler (1859-1952), İstanbul 1952; Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, İstanbul 1981.

Türk Anayasaları; Parlamento Tarihi.

Ünaydın, Ruşen Eşref, Diyorlar ki, (haz.Ş.Kutlu), Ankara 1985.

Yalman, Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, İstanbul 1970.

Ayrıca, B.Oran; Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu (Ankara 1986); Bulgaristan’da Türk Varlığı (Ankara 1992), F.Armaoğlu’nun, C.Üçok ve O.Sander’in siyasi tarih ile ilgili eserlerinden de faydalanılmıştır.