Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

Ülkemizde bağın ana zararlısı, salkım güvesi Lobesia botrana’dır. Bu zararlı; sofralık, kurutmalık ve şaraplık çeşitlerde en önemli bitki koruma sorunumuzdur. Özellikle kuru üzüm ve sofralık üzüm çeşitlerde, ihracat potansiyelimiz çok önemlidir. Üzüm ihracatında tüm dünya için en önemli sorun, hala tarım ilacı kalıntı sorunudur. Avrupa Birliği, üzümde kullanılacak toplam tarım ilaçlarını, en fazla 5 aktif madde ile sınırlamıştır. Ayrıca bu 5 aktifteki kalıntı limitlerini de sürekli düşürmektedir. Bu durum bağda tarım ilacı alternatifi yöntemleri gündeme getirmektedir. Bağda ilaç alternatifi yöntemleri arasında en çevresi ve en sürdürülebilir olanı biyolojik mücadele olarak bilinmektedir. Avrupa dahil tüm dünya, bağ salkım güvesinin biyolojik mücadelesini çok istemesine rağmen uygulamada yeteri düzeyde başarıya ulaşamamıştır. Ülkemizde bağ salkım güvesinin 3 döl verdiği bölgelerde, bu zararlı için ortalama 6-7 ilaçlama yapılmaktadır. Diğer hastalık ve zararlılarla birlikte bağda sezon boyunca toplamda ortalama olarak 15 ilaç kullanılmaktadır. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Ankara Teknokent ile birlikte bağda geliştirdiği “Bağda Biyolojik Mücadele Temelli Entegre Zararlı Yönetimi” ile biyolojik mücadeleyi üretici düzeyinde aktif olarak kullanmaktadır. Araştırıcılar bağ salkım güvesine karşı Trichogramma evanescens ve Habrobracon hebetor isimli faydalı böcekleri “Akıllı Böcek, Akıllı Çiftçi” sloganı ile hiç tarım ilacı kullanmadan zararlıyı %95-100 oranında baskılamaktadırlar. Diğer hastalık ve zararlıların sürekli izlenmesiyle; kültürel, biyolojik ve biyoteknik yöntemlere öncelik vererek, tarım ilaçlarını ise son çare olarak kullanmaktadır. Sonuç olarak, ekip “Bağda Biyolojik Mücadele Temelli Entegre Zararlı Yönetimi” uygulaması ile Avrupa Birliği’nin 5 aktif kuralını ve kalıntı limitleri sorununu rahatlıkla çözmüştür. Çalışmalar, üniversite, özel sektör ve kamu işbirliği ile sürdürülmekte ve geliştirilmektedir. SALKIM GÜVESİ [(Lobesia botrana Den. & Schif., 1775) (Lepidoptera: Tortricidae)] Birçok ülkede olduğu gibi Ülkemizde de bağcılığın ana zararlısı, Salkım güvesi adlı zararlıdır. Zararlının Tanımı ve Yaşayışı: Kelebeklerin kanat açıklığı yaklaşık 1cm, boyu ise 0.5 cm civarındadır. Dişi kelebekler, erkeklerden daha büyüktür. Kelebeklerin birinci çift kanatların zemini gri renkte olup bu zemin üzerinde mavimsi, kahverengi, gri-mavi, kızılımsı-sarı ve yeşil renklerle bezenmiş şekiller mevcuttur. İkinci çift (alt) kanatlar ise grimsi, sarı ve mavimsi renkte olup etrafı saçaklıdır (Şekil 1). Kelebeklerde cinsiyet ayrımı abdomenin son kısmının; erkeklerde ince uzun oluşuyla, dişilerde ise yuvarlak ve daha geniş oluşu ile belirlenir. Şekil 1. Salkım güvesinin ergin, yumurta, larva ve pupa dönemi. Salkım güvesi larvaları birden fazla tanede zararlı olmaktadır. Ülkemiz koşullarında genellikle üç, Orta Anadolu bağlarında iki döl vermektedir. Salkım güvesi larvaları bağda tomurcuk, çiçek, koruk ve olgun taneleri yemek suretiyle zararlı olurlar. Tomurcuk ve çiçek döneminde larvalar; tomurcuk ve çiçek içinde beslenmektedir (Şekil 2) ve bu dönemde salgıladığı ipliklerle tomurcuk ve çiçekleri birbirine bağlayarak çilkimlerde ağ oluştururlar. Zarara uğrayan tomurcuk ve çiçeklerde dökülmeler görülür, bu bağlarda seyrek taneli salkımlar oluşmaktadır. Koruk ve olgun dane döneminde larvalar; tane içinde beslenmek suretiyle önemli zarar oluştururlar (Şekil 2). Bu beslenmede bir larva birden fazla danede zarar meydana getirebilmektedir. Her larva 2 ila 10 meyveye zarar verebilir ve ağır saldırıya uğramış bağlarda salkım başına 20-30 larva bulunabilir. Olgun üzüm danelerinde zarar daha fazla olmaktadır. Ayrıca larva beslenmesi ile olgun tanelerden sızan şekerli sıvı, saprofit mantarların gelişmesine de neden olarak önemli zararlar oluşturur. Danelerden sızan şekerli sıvı üzerende bazı mantarlar (Botrytis cinerea , Aspergillus carbonarius ve Aspergillus niger) gelişerek çürümeler oluşur. Bu sekonder mantar zararı da çok ciddi kalitatif ve kantitatif hasara neden olur. Şekil 2. Salkım güvesinin çiçekte, korukta, olgun danede zararı ve danede mantar (B. cinerea) zararı. Salkım Güvesi Mücadelesi Birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de Salkım güvesi; hem sofralık, kurutmalık ve şaraplık çeşitlerde bağın en önemli zararlısıdır. Mücadelede tarım ilaçlarına bağımlılık yani bilinçsiz, yoğun ve tek çözüm olarak tarım ilacı kullanımı; çiftçilere, aracılara, ihracatçılara, çevreye, biyolojik çeşitliliğe ve insan sağlığına çok büyük sorunlar yaşatmaktadır. Bugün bağcılıkta en fazla tarım ilacı, hala Salkım güvesi mücadelesi için kullanılmaktadır. Salkım güvesinin 3 döl verdiği bölgelerde bu zararlı için ilaçlama sayısı 6-7’ye, kadar çıkabilmektedir. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi ve Ankara Teknokent, Bağ salkım güvesi mücadelesinde hiç tarım ilacı kullanmadan % 100 yerli biyolojik mücadele etmenleri ile çiftçi düzeyinde çok başarılı sonuçlar alınabileceğini göstermiştir. Dünya bağcılığında söz sahibi olabilmek için bağın ana zararlısı olan Salkım güvesi mücadelesinde gıda güvenliğini sağlayacak tüm kültürel ve biyolojik mücadele uygulamalarına öncelik verilmeli, gerektiğinde biyoteknik mücadele uygulamaları kullanılmalı, tarım ilaçları ise son çare olarak kullanılmalıdır. Salkım güvesi tespiti Bağda düzenli sürveyler yapılmalıdır. Bu sürveylerde çiçek salkımları ve çiçek tomurcukları üzerinde yumurta veya larva varlığı incelenir. Yine koruklar ve üzümler üzerinde yumurta ve larva varlığı, ayrıca hasarlı meyve varlığı araştırılır. Larva zararı tespiti, yumurta varlığı tespitinden daha kolaydır. Ancak etkili bir mücadele için yumurta tespiti her zaman tercih edilmelidir. Kışlayan Salkım güvesi larvalarını tespit etmek için oluklu mukavvalar kullanılabilir. Bu mukavvalar asma gövdelerine veya kalın dallara sarılarak uygulanır. Bu yöntem, zararlının son dölü için uygulanmalıdır. Besin tuzakları ile salkım güvesi tespiti yapılabilmektedir. Besin tuzakları ile salkım güvesi dişileri cezp edilip, yakalanabilmektedir. Besin tuzaklarında bir kap içerisine meyve suyu ve pekmez gibi fermente olmuş sıvılar ile hazırlanır. Hazırlanan besinin kokusu ile zararlı cezp edilir ve tuzağa yakalanır. Salkım güvesi ergin çıkışlarını ve buna bağlı yumurtlama zamanlarını tahmin etmek için bazı ülkelerde etkili olarak hala besin tuzakları kullanılmaktadır. Salkım güvesinin tespitinde cinsel tuzaklar da kullanılabilmektedir. Dişi kelebeğin feromonu bulunduğu tuzaklara, erkek kelebekler koku yolu ile cezb edilerek yakalanmaktadır. Feromon tuzaklar tespit amaçlı, hektara 1 adet kullanılır. Salkım güvesi ergin çıkışlarını ve buna bağlı yumurtlama zamanlarını tahmin etmek için bu feromon tuzakları, ülkemiz bağlarında sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır. Zararlının tespiti ve yoğunluğunun belirlenmesi, mücadelede uygulama zamanını belirlemede önemlidir ve tüm mücadelede yöntemlerinde kritik bilgi olarak kullanılabilmektedir. Salkım güvesi için kültürel önlemler Bağcılık yapılacak alanın seçimi için uygun yerlerin seçimi ile sık daneli çeşitler yerine seyrek daneli çeşitlerin seçimi, salkım güvesi yoğunluğunu önemli ölçüde sınırlamaktadır. Asmanın özellikle iç kısmında yapılacak budamalar havalandırmayı sağlayarak nemi düşürmektedir. Böyle kültürel önlemler salkım güvesi istilasını önemli ölçüde azaltabilmektedir. Salkım güvesinin 3. ve bazen de 4. döl zararından kurtulmak için hasadın erkene alınması da çok etkili olabilmektedir. Ayrıca bağda kavlayan kabukların ve budama atıklarının uzaklaştırılması da mücadeleye önemli katkılar sağlamaktadır. Çiftçilerimiz tarafından kültürel önlemlerin özenle ve toplu halde yapılması; tarım ilacı kullanımını, en az %50 azaltabileceği unutulmamalıdır. Salkım güvesi için biyolojik mücadele Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, ülkemizde bulunan yerel biyolojik mücadele etmenlerinden iki adet faydalı arıcık üzerinde 30 yıldan fazla süredir çalışmaktadır. Bu faydalı böcekler yumurta parazitoiti Trichogramma evanescens West. (Hymenoptera; Trichogrammatidae) ve larva parazitoiti Habrobracon hebetor Say (Hymenoptera: Braconidae)’dur. A.Ü. Ziraat Fakültesi, Ankara Teknokent işbirliği ile bu faydalı böceklerin %100 yerel kitle üretim teknolojisini geliştirmiştir. Yapılan AR-GE çalışmalarıyla bu faydalı böcekler, salkım güvesinin mücadelesinde hiçbir tarım ilacı kullanılmadan çiftçi düzeyinde etkili bir şekilde kullanılır düzeye getirilmiştir. Yumurta parazitoiti Trichogramma evanescens uygulaması Yumurta parazitoiti Trichogramma evanescen’in uygulama zamanlarını belirlemede, feromon tuzaklar kullanılmaktadır (Şekil 3). Bu amaçla hektara 1 adet feromon tuzak asılması ve feromon kapsülünün de bir sezonda 3 kez yenilenmesi yeterli gelmektedir. Feromon tuzaklara ilk erginler yakalandığı çiçek öneminde ilk salımlar gerçekleştirilmektedir. Her bir salımda dekara 20 bin adet parazitli yumurta salınmaktadır. Salımlarda salım kutusu içerisine 2000 adet parazitli yumurta bulunan salım kutuları asmanın alt dallarına asılmaktadır (Şekil 3). Bir dekar için bir salımda toplam 10 adet salım kutusu kullanılmaktadır. Kutulardan çıkış yapan ergin parazitoitler, salkım güvesinin yumurtalarını bularak bu yumurtalar içine birer adet yumurta koymaktadır. Faydalı böceğin yumurtası, salkım güvesi yumurtasında gelişerek salkım güvesi yumurtasını ve dolayısıyla zararı önler ve bu salkım yumurtası içinden yeni bir faydalı böcek çıkışı gerçekleşir (Şekil 3). Çıkan bu faydalı arıcık da, yeni salım güvesi yumurtalarını bularak, zararlıyı baskılamaya devam eder. Feromon tuzaktaki ergin çıkışları izlenerek, koruktaki ve olgun danedeki salkım güvelerine karşı parazitoit salımları devam etmektedir. Salkım güvesinin en yoğun olduğu bölgelerde, toplam sezon boyunca 7-8 kez salım yapılmaktadır. Bir sezonda dekara toplam 140.000-160.000 adet/da faydalı böcek salımı ile %95-100 başarı elde edilmektedir. Salınan parazitoitlerin bir kısmının bölgede yerleşmesi ile sonraki yıllar mücadeledeki başarı, daha fazla garanti edilmektedir. Büyük alanlarda parazitoitin uzun süre kullanımıyla parazitoitin bu bölgede yerleştirilmesi durumunda ise hiç salım yapılmadan da sorun sürdürülebilir olarak çözülebilecektir. Şekil 3. Trichogramma evanescens salımı için feromon tuzak kullanımı, Trichogramma salım kutularının asılması ve Trichogramma larvalarının zararlı yumurtalarındaki etkisi. Larva parazitoiti Habrobracon hebetor uygulaması Larva parazitoiti Habrobracon hebetor’un uygulama zamanlarını belirlemede, feromon tuzaklar kullanılmaktadır (Şekil 3). Bu amaçla hektara 1 adet feromon tuzak asılması ve feromon kapsülünün de bir sezonda 3 kez yenilenmesi yeterli gelmektedir. Feromon tuzaklara ilk erginler yakalandıktan bir hafta sonra çiçek öneminde ilk ergin salımları gerçekleştirilmektedir. Her bir salımda dekara 2 bin adet ergin parazitoit salınmaktadır. Salımlarda ergin parazitoitler bağın orta kısmından homojen olarak salınmaktadır. Salınan ergin parazitoitler, salkım güvesinin larvalarını bularak önce bu zararlıya bir zehir enjekte etmekte ve zararlının beslenmesini ile hareketini önleyerek zararı durdurmaktadır. Sonrasında da hareketsiz larvalar üzerine yumurta koymaktadır. Larvanın büyüklüğüne göre bırakılan yumurta sayısı 1- 11 arasında olabilmektedir (Şekil 4). Zararlı larvası ile beslenen ve gelişmesini tamamlayan yeni nesil ergin parazitoitler yeni salım güvesi larvalarını bularak, zararı baskılamaya devam eder. Zararlının yumurta koyma borusu, dane içindeki larvaların da parazitlemesi için kullanılmaktadır. Salkım güvesinin en yoğun olduğu bölgelerde, toplam sezon boyunca 7 kez salım yapılmaktadır. Bir sezonda dekara toplam 14.000 adet faydalı böcek salımı ile %95-100 başarı elde edilmektedir. Salınan parazitoitlerin bir kısmının bölgede yerleşmesi ile sonraki yıllardaki mücadele başarı, daha fazla garanti edilmektedir. Büyük alanlarda parazitoitin uzun süre kullanımıyla parazitoitin hedef alınan bölgelere yerleştirilmesine olanak sağlanarak hiç salım yapılmadan da sorun, kendi kendine sürdürülebilir olarak çözülebilecektir. Şekil 4. Habrobracon hebetor salımı için feromon tuzak kullanımı, Trichogramma salım kutularının asılması ve Trichogramma larvalarının zararlı yumurtalarındaki etkisi. Bağda biyolojik mücadelenin diğer mücadele yöntemlerinden üstünlükleri; • Sürdürülebilir tek mücadele yöntemidir, • Biyolojik mücadele etmeni bölgeye yerleştirilirse, sorun kendi kendini çözer hale gelir, • Ürünlerde kalıntı problemi yaratmaz, • Çiftçilerde ve tüketicilerde sağlık problemi oluşturmaz, • Hava, su ve toprak da kirliliğe neden olmaz, • Arılar ve gelin böceği gibi faydalı canlılara etkisizdir, • Uzun dönemde ekonomiktir, • Kullanımı kolaydır, kullanımda su tüketimi yoktur, • Tarım ilacı kullanımını ve bu konudaki yurt dışı bağımlılığını azaltır, • Tüketiciye sağlıklı ürünler sunar, • Gıda güvenliğini sağlayarak marka ürün üretiminde çok etkili olur, • İhracatta tarım ilacı kalıntısı nedeniyle ürün dönüşlerini önler, • Üretici, aracı ve ihracatçının daha iyi gelir elde etmesini sağlar. Salkım güvesi için biyoteknik mücadele Salkım güvesi mücadelesinde “Çiftleşmeyi Engelleme” ya da “Şaşırtma Tekniği” etkili bir şekilde kullanılmaktadır. Bu amaçla bazı ülkelerde salkım güvesi dişisinin çiftleşme feromonu yapay olarak üretilmiş ve bağlarda kullanılmaktadır. Bu uygulamalarda yoğun bir dişi feromon kokusu yayılımı sağlanarak, erkek kelebeklerin çiftleşmesinin önüne geçilmektedir. Çiftleşmemiş dişiler fertil olmayacağı için zarar önlenmiş olmaktadır. “Oto-Şaşırtma Tekniği” uygulamasında ise, elektrostatik özelliğe sahip bir toz dişi feromonu ile karıştırılarak uygulama yapılmaktadır. Erkek kelebek, feromon tarafından cezb edildiğinde elektrostatik toz erkek antenlerine yapışır. Böyle durumda erkek kelebek dişisini bulamaz ve çiftleşemez, aynı zamanda uçuş esnasında kelebekler bir feromon izi oluşturarak diğer erkekleri şaşırtmakta ve çiftleşmeyi önlemektedir. Çiftleşmeyi önleme tekniği ile yurt dışında üretilen ürünler, ithal edilerek çiftçilerimize demonstasyonu konusunda çok büyük çabalar harcanmaktadır (Şekil 5). Ayrıca tarım ilacı kullanımını azaltmada etki olan bu ithal uygulamaların yaygınlaşması için devlet, çiftçilerimize ekonomik anlamda önemli destekler sağlamaktadır. Şekil 5. Salkım güvesi için feromonu kullanım şekilleri (Isonet-L feromon yayıcısı, RAK 2 PRO feromon yayıcısı, Exo feromon yayıcısı) (Bağ Entegre Mücadele Teknik Talimatı-Ö. ALTINDİŞLİ) Kimyasal savaş Bağda verimlilik ve ekonomik mücadele hedef alındığında, Salkım güvesinin yumurta ve larva mücadelesinde organik fosfatlılar yoğun olarak kullanılmıştır. Salkım güvesinin ekonomik zarar eşiğinin altında tutmak için IPM programları dahil tüm mücadele programlarında kimyasal mücadelenin öncelikle kullanılması gerektiğine hala inanılmaktadır. Ancak kimyasal mücadele kullanılan ilaçların olumsuz yan etkileri nedeniyle ilaçlama sayısının azaltılması ve daha az toksik ilaçların kullanımı zorunlu hale gelmiştir. Örneğin Avrupa Birliği bizden alacağı ürünlerde en fazla 5 aktifin kullanılması gerektiği, bu 5 aktifteki kalıntı limitlerini de her geçen gün düşürmektedir. Bununla birlikte, çevre için büyük problem yaratan organik fosfatlı ilaçlardan klorprifos etil ve klorprifos metil yakın zaman kadar ülkemizde de çok yoğun kullanılmıştır. Salkım güvesinin yumurta ve larvasına etki gösteren bu tarım ilaçları, üreticilere kolaylık sağladığı için çok tercih edilmektedir. Ancak çevreye ve insan sağlığın verdiği zararlarla bu organik fosfatlı ilaçlarda yakın dönemde yasaklanmıştır. Erken uyarı sistemlerindeki gelişmeler ile zararlının hassas olduğu dönemin belirlenmesi mümkün olmuş, bu durum kimyasal mücadele açısından avantaj sağlamaktadır. Salkım güvesinin 2 döl verdiği bölgelerde erken uyarı sistemleri etkili kullanılarak mücadele için en uygun zaman belirlenmesi durumunda, bir veya iki ilaçlama yeterli geldiği bildirilmektedir. Ancak zararlının 3 veya 4 döl verdiği bölgelerde ilaçlama sayısının arttırılması gerekmektedir. Ülkemizde ise zararlının yoğun olduğu bölgelerde salkım güvesi için ortalama 6-7 ilaçlama yapılmaktadır. Bu durum özellikle ihracatta istenmeyen bir durumdur. Seçicilik açısından, çevre dostu bakteri kökenli ilaçlardan Bacillus thuringiensis kuşkusuz yüksek ekolojik değere sahiptir, ancak konvensiyonel ilaçlara göre etkinliği sınırlı olduğu için kullanımı dünya genelinde olduğu gibi bizde de hala sınırlıdır. Salkım güvesinin kimyasal mücadelesinde feromon tuzakları kullanarak ergin uçuşlarının belirlenmesi, ilaçlama sayısının azaltılmasında önemlidir. Yapılacak kontrollerinde yumurtanın siyah kafa safhasında yapılacak ilaçlamalar, etkili olmakta ve ilaçlama sayısını azaltmaktadır.