Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

Çağdaş İslam Düşüncesinde Tecdid

Çağdaş İslam düşüncesi İslam düşünce tarihinin halen tecrübe ettiğimiz bir safhasını oluşturmaktadır. İçinde halen bir aktörü olduğumuz bu dönemin, her bölgede kendi içerisinde de bazı dönüşümler geçirdiğini kabul etmek ve esasında Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.)’den başlayarak tarihsel süreçteki gelenekten beslenmiş olduğunu unutmamak kaydıyla, temel fikrî çizgisi ve ortaya attığı kavramlar bakımından 18. asırda Hint alt kıtasında Türk-Babür Devleti’ndeki tecdit düşüncesinden, diğer bir ifadeyle Şah Veliyullah Dihlevî (ö. 1762)’den başlatılabileceğini söyleyebiliriz. Bu dönemden başlatmamızın en önemli gerekçesi Şah Veliyullah’ın sıradan bir ceditçi veya ıslahçı olmamasında yatmaktadır.

Türk-Babür Devleti’nin artık zayıflamaya başladığı, içtimâî, iktisadi ve dinî sıkıntıların her geçen gün arttığı bir vakitte yaşayan Şah Veliyullah, yenilikçi ve uzlaştırıcı bir görüşle ortaya çıktı. Bir taraftan sûfî kişiliği olmakla birlikte sûfîleri eleştiren, diğer taraftan da Hanefilikle Şafiiliği uzlaştırmaya gayret gösteren Şah Veliyullah, fikirleriyle sadece Hint alt kıtasındaki İslâmî düşünceyi belirlemekle kalmadı kendisinden sonraki dönemde hem aynı bölgedeki Seyit Ahmet Han, Mevlana Ubeydullah Sindî, Muhammed İkbal, Mevdudi ve Fazlurrahman gibi önemli ıslahçıları, hem Mısır’daki Cemaleddin Efgani ve Muhammed Abduh gibi düşünürleri, hem başta çağdaş İran düşüncesini, hem de Kazan bölgesindeki ceditçilik hareketini beslemeye devam etti. Halen de günümüz İslam düşüncesini etkilemeye devam etmektedir. Bunu aşağıda biraz daha detaylıca incelemeye çalışacağız, ancak vereceğimiz sadece basit bir örnek bile Şah Veliyullah’ın nasıl çağdaş İslam düşüncesinin başlatıcısı olduğunu ortaya koymakla kalmayıp aynı zamanda bölgeler arasındaki ilişkide dahi nasıl belirleyici olduğunu ortaya koymaktadır. Şah Veliyullah ile ilgili çalışmalarıyla meşhur A. J. Halepota, bir makalesinde Şah Veliyullah’ın Muhammed İkbal üzerindeki yoğun etkisini izah etmekle kalmamakta aynı zamanda İkbal’in, Şah Veliyullah’ın en önemli yorumcularından birisi olan Mevlânâ Ubeydullah Sindî’nin etkisindeki Musa Carullah’ı da bildiğini söylemektedir[1]. İkbal’in sadece Carullah değil, yine bir Kazanlı olup İstanbul’da yaşayan ve ikinci Meşrutiyet döneminin meşhur dergilerindeki yazılarıyla bildiğimiz, Halim Sabit’ten ve onun Ziya Gökalp ile yaptığı ictihad tartışmalarından da haberdar olduğunu bilmekteyiz[2].

Tek başına yukarıdaki örnek bile çağdaş İslam düşüncesinin ve dolayısıyla da onun en ağırlıklı yönünü oluşturan tecdit hareketinin günümüzdeki pek çok araştırmacı ve yazarın iddia ettiği gibi bir tecdit hareketi olmaktan çok bir “yeniden inşa” hareketi olduğu veya “modernizmin ve modernitenin etkisi”[3] altında geleneksel anlayıştan tamamen savrulduğu veya saptığı vs. gibi iddialar[4] temelsiz kalacaktır. Bu makale denememiz tam da bu nokta üzerinde duracak ve genel olarak çağdaş tecdit hareketinin, özelde de Kazan bölgesi ceditçiliğinin temel fikirlerinin; sadece modernitenin henüz yaşanmadığı 18. asır Türk Babür Devleti’nin en önemli düşünürlerinden olan bir kişinin “modernist” fikirlere (!) tekabül ve tekaddüm eden düşüncelerine dayandığı tezi üzerinden değil, aynı zamanda diğer birçok sebepten dolayı, asla gelenekten bir sapmayı temsil etmediği, bilakis geleneğin sadece tarihsel süreçte hakim duruma geçen belirli bir zihniyetini temele almaksızın gelenekteki farklı bakış açılarının, bu düzlemde felsefî ve tasavvufî ve hatta, başta Maturîdîlik olmak üzere, kelamî görüşler vb.lerinin, daha dikkatli bir okuyuşla yeniden ele alınması ve bunlara dönemlerinin bakış açısıyla yeniden bir yorum getirilmesi çabasından kaynaklandığı kanaatini ispata çalışacaktır.