Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

Olaya çağdaş İslam düşüncesi açısından bakacak olursak bazı araştırmacılar, yazarlar ve akademisyenlerin özellikle çağdaş İslam düşüncesi söz konusu olduğunda tecdidin bir iyi bir de kötü anlamından bahsettiklerini görmekteyiz. Bu iyi ve kötü tasnifinin ise gelenekteki iyi bidat, kötü bidatten mülhem olduğunu düşünebiliriz. Ancak şurası bir gerçek ki, bu tasnifi yapanların birçoğu yeterince tutarlı iddialar sergilememektedir. Çoğunluğu kötü tecdide bir tanım getirmeye çalışırken; genelde İslam dışı etkileri vurgulayarak; ya dıştan içe bir yenilikten, ya Batı’daki reform hareketlerinin kavramlarıyla konuşuyor olduklarından veyahut da kendileri hiçbir temeli olmayan terimsel ayrımlardan hareket etmektedirler. Sonuncusuna örnek olarak Mevdudi’nin ihya ve tecdidi olumlayıp teceddüd ve müteceddidi olumsuzlayan tavrı ile, Muhammed el-Behiy’in ıslah kavramına, “kendi özgün değerlerini açığa çıkarma çabası” olarak olumlu bir mana yüklerken, tecdit ve reform kavramlarına “İslam’ı yabancı bir düşünce biçimine uydurma” gayreti şeklinde olumsuz bir anlam yüklemesini verebiliriz[1].

Gerçekte Erol Güngör ve Mehmet Aydın veya tecdid araştırmacısı John O. Voll gibi isimler, çağdaş İslam düşüncesini; içeriğine bakmadan ve geleneğe tam vakıf olmadan, sıfırdan başlayıp geleneği değersizleştiren bir hareket veya pozitivizmde olduğu gibi “ilerlemeci” bir hareket veyahut da sonradan türedi bir hareket olarak görmenin çağdaş İslam dünyasının çıkmazı olduğuna işaret etmişlerdir[2]. Söz konusu yazarlar, yenileşmenin bir zaruret olduğundan hareketle, tecdidi sadece ilahi değil aynı zamanda insani anlamda da olmazsa olmaz bir durum olarak yorumlamışlardır. Özellikle Voll, tecdidin, “İslami deneyimin dinamik boyutlarından birini oluşturduğunu, ceditçilerin ahlâka ve geleneğin dinamizmine yaptıkları vurgunun önemini vurguladıktan sonra şöyle demektedir:

“İslam geleneğinde, bir yandan özgün kaynakları bir kez daha gündeme getirirken diğer yandan ictihad hakkını savunan tecdit-ıslahta bir araya getirilen temalar, çağdaş ortamda oldukça işlevsel, kavramsal bir bütünlük kazandırıyor”[3].

Çağdaş yazarlardan Mustafa Öztürk’ün de belirttiği gibi; “çağdaş dönem İslam dünyasındaki ıslah ve tecdit projelerinin tümü bir şekilde tarihsel bir geçmişe referansta bulunmakta, dolayısıyla “değişime uyumla devamlılığı sağlama” diyebileceğimiz yeni bir gelenek oluşturmaktadır. Diğer bir deyişle, söz konusu projelerin hiçbiri gelenekteki ilmî ve kültürel birikimi yok sayan bir yenilik/yenilikçilik teklifinde bulunmamakta, aksine geleneğin içinde yeni bir gelenek üretmeye çalışmaktadır”[4].

Yukarıdaki izahlarımızdan anlaşılacağı üzere, tarihsel süreçteki bütün tecdit hareketleri şu üç ana prensibin dışına çıkmamıştır:

1. İslam düşüncesinde değişen şartlar çerçevesinde akıl yürütme yoluyla yeni bilgilere ulaşılması (içtihat) temel bir gerekliliktir. Buna bağlı olarak akıl ile vahiy arasında bir uzlaşma söz konusudur.

2. Yeni bilgilere ulaşılırken geleneğe, yani başta vahiy ve sünnet olmak üzere selefe/selefin metoduna dönmek esastır, ancak bu durum körü körüne taklide yol açmamalıdır.

3. Bilginin evrenselliği temel ilkelerden kabul edilmek suretiyle hikmet müminin yitiği olarak görülmüş ve insanlığın mevcut miras vahyî süzgeçten geçirilerek değerlendirmeye alınmıştır.

Yukarıdaki üç temel esası genel olarak çağdaş İslam düşüncesi açısından değerlendirdiğimizde benzer sonuçlara varmak kaçınılmazdır. Aynı durum Tatar ceditçiliği için de söz konusudur.  Biz bunları esas alarak çağdaş İslam düşüncesinin bazı ceditçi fikirlerini Tatar ceditçiliği ile karşılaştırmalı olarak maddeler halinde sıralamayı uygun görüyoruz:

1. Çağdaş İslam düşüncesinde ilk olarak göze çarpan en önemli husus, Şah Veliyullah’tan başlayarak Efgani, Abduh, İkbal, Nurettin Topçu, Erol Güngör ve Ali Şeriati gibi pek çok düşünürde gördüğümüz “mutlak devamlılık fikrine dayalı bir hakikat anlayışı”nın savunusudur. İnsanın ruhi kabiliyetinin öne çıkarılması, iradesini kullanmaya çağırılması, böylece hürleştirilerek ahlâkî kemale ulaşması üzerinde ısrarla duran çağdaş İslam düşünürleri, bu görüşlerine geleneksel mirastan referanslar getirmişlerdir[5]. 19. Yüzyıl sonlarının büyük yenilikçisi Cemaleddin Efgânî, Kazan’dan Petersburg’a, İstanbul’dan Mısır’a pek çok coğrafyayı gezmiş ve “nahda”[6] hareketine, yani İslam dünyasının uyanışına önderlik etmiş bir isimdir. Kazan’dan başlayarak pek çok bölgede onun düşünceleri ve faaliyetleri büyük etkide bulunmuştur. Buna rağmen o günden bugüne hâlâ bazı çevrelerce çeşitli ithamlarla suçlanmaktan da geri kalmamıştır. Yine kendisi kadar İslam dünyasında şöhret bulmuş öğrencisi, ıslah hareketinin öncüsü Muhammed Abduh üstadını aynen şu manidar cümlelerle anlatmakta ve üzerinde durduğumuz mutlak devamlılığa dayalı hakikat vurgusuna işaret etmektedir:

“Bu insanın düşünce ekolü, saf imandı ve kendisi Hanefîydi. O, imanında mezhep taklitçisi değildi (mukallid). Sahih gelenekten ayrılmadığı gibi sufi geleneğe de özel bir ilgisi vardı”[7]