Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

3.Işığa yönelim (Fototropizm) ve Işık Tuzakları Böceklerin bir ışık kaynağı tarafından çekilmesi veya diğer bir deyişle böceklerin Işığa yönelmesi eski çağlardan beri bilinmektedir. Böceklerin bu davranışı göz önüne alınarak zaman zaman, gerek bilimsel çalışmalarda gerekse tarımsal savaşta, bundan yararlanma yoluna gidilmiştir. Bugün bile bazı yeni yöntemler geliştirilmek suretiyle çeşitli amaçlar için kullanılmaktadır. Işık bilindiği gibi bazı ilksel böcek türlerinde, bazı böceklerin ergin öncesi dönemlerinde ve toprak içinde yaşayan bazı türlerde, derinin özelleşmiş bazı yerlerindeki hücreler tarafından algılanır. Filogenetik olarak gelişmiş böceklerde ise ışığı algılama, nokta ve petek gözlerle olur. Ancak gözler de, böceklerin yaşama biçimlerine göre apozisyon ve süperpozisyon, yani gündüz gözleri ve gece gözleri, olmak üzere iki şekilde oluşmaktadır. Gece gözleri, geceleri faaliyette bulunan böceklerde bulunur ve bunlarda pigment miktarı çok azdır. Bu nedenle ışığa karşı fazla duyarlık gösterirler. Bu nedenle gündüzleri fazla ışıktan rahatsız oldukları için karanlık yerlere gizlenir, geceleri çıkar. Bu zamanda da gün ışığı gibi yaygın olmayan ışık kaynakları bunlara etki eder, onları kendine doğru çeker. Diğer bir ifade ile böcek bunlardan etkilenir ve bu kaynağa doğru yönelir. Böceklerde görülen ışığa duyarlılık dereceleri ve davranış şekilleri çeşitli böcek gruplarında ve bunların çeşitli dönemlerinde farklılık gösterir. Noctuidae (Lep.) familyasına bağlı türler gündüzleri hiçbir aktivite göstermediği halde gece aktif hale geçerler. Kansu(1965), genellikle kelebek türlerinin ışığa yönelim davranışı gösterdiklerini kaydeder. Aynı yazar Diptera larvalarının ışıktan kaçtığı halde, erginlerinin ışığa yönelim gösterdiklerini belirtmektedir. Bazı yazarlar ise ışığın, bazı güve kelebeklerinde karşı eşeyi tanımada önemli rol oynadığını kaydetmektedir(Hienton,1961). Bazı böcek türleri insanların algılayamadığı mor ötesi ışığa bile duyarlık göstermektedir. Örneğin Drosophila melanogaster meig (Dip.) mor ötesi ışığı algılayarak kuvvetli bir yönelim göstermektedir. Bal arıları ise mor ötesi ışığı başka bir renk olarak algılamaktadır (Kansu 1965). Böcekler arasında ışığa pozitif yönelim gösteren binlerce tür vardır. Bunların büyük bir çoğunluğunu davranış olarak gece, gün batarken ve gün doğarken faaliyet gösteren, yani bu zamanlarda çiftleşen, yumurta bırakan ve beslenen böcekler oluşturmaktadır. Bunlar içinde en önemlileri, Coleoptera takımından, Carabidae, Dytiscide, Hydrophilidae, Curculionidae Homoptera takımından, Cicadellidae, Aphididae Heteroptera takımından, Corixidae, Belostomatidae, Miridae, Redüvidae Diptera takımından Culicidae, Psychodidae, Chironomidae, Mycetophilidae Lepidoptera takımından Noctuidae, Pyralidae, Tineidae familyalarına bağlı türler ile diğer gece kelebekleri familyalarına bağlı türler ile Dermaptera, Ephemeroptera, Orthoptera, Plecoptera ve Tricoptera takımlarına bağlı türlerdir. Işık Tuzaklarının Kullanılması Işık tuzaklarının kullanılmasının tarihi 1700’lü yıllara dayanmaktadır. Etkili diğer savaş yöntemlerinin olamadığı bu zamanda ışık tuzakları, pozitif fototropizm davranış gösteren pek çok zararlı böceğe karşı savaşta geniş ölçüde kullanılmış ve bazen çok ilginç sonuçlar alınmıştır. Işık tuzaklarının tarımsal savaşta kullanılmasına ait ilginç bir örnek Balackowsy(1951) tarafından verilmektedir. Yazara göre 1785 yılında Roberjot adlı bir papaz, bu konuya ilgi duyarak, Fransa’da Maconnais bölgesindeki bağlarda önemli zarar yapan Sparganothis pilleriana schiff.(Dürmece) adlı kelebeğe karşı, bu kelebek yoğunluğunun en fazla olduğu zamanda, bağlarda 1 saat süreyle “odun ateşleri” yakmayı tavsiye etmiş, böylece ışığa gelen kelebekleri sıcaklık etkisiyle öldürmeyi ve bunun zararından kurtulmayı amaçlamıştır. Ancak yazar, sonuç hakkında bir açıklama yapmamaktadır. 1837 yılında Audin adında bir araştırıcı ise aynı bölgede 1,5 hektarlık bir bağın içinde 200 adet yağ lambası kullanmış ve bunları karanlık bastıktan sonra 2 saat süreyle çalıştırmıştır. Bu uygulamanın ilk gecesi 30 000, ikinci gecesi ise 14 400 dürmece kelebeğinin yakalandığı görülmüştür. Fakat bunların sadece 1/5’inin dişi olduğu saptanmıştır. Bu yöntem daha sonra birçok defalar petrol lambası, asetilen lambası ve nihayet elektrik ışığı ile Orta Fransa'nın kırsal bağlarında ve Cezayir’de, özellikle bağlarda zarar yapan Lobesia botrana Schiff (.salkım güvesi) ve Clysia ambiguella Hb’ya karşı kullanılmış, fakat fazla başarılı olamamıştır. Çünkü, özellikle bu ikinci tür, alaca karanlıkta uçtuğu için ışık tarafından çekilmesi zayıftır. Işık Tuzağı Tipleri Işık tuzaklarının esasını, böcekleri cezbeden ışık kaynağı ile böcekleri toplama kısmı oluşturur. Işık tuzaklarının cezbetme ve yakalama gücünü arttırmak için ilk tipten bugüne kadar, ana yapıya çeşitli eklentiler yapılmıştır. Bu nedenle çeşitleri ve tipleri bir hayli fazladır. Bunlardan birkaçı aşağıdadır. İlksel ışık tuzakları: En ilkel ışık tuzağı, kültür bitkilerinin bulunduğu alana yerleştirilen gaz lambası, gemici feneri ve buna benzer ışık kaynaklarının altına veya önüne konulan beyaz bir örtüden ibarettir. Böylece ışığa yönelen böcekler hızla örtüye veya ışığa çarparak sersemlemektedir. Böylece düştüğü yerden kolayca toplanmaktadır. Daha sonra ışık kaynağının altına bir kap içerisinde su veya yağ konmaya başlanmış ve böceklerin buraya toplanması amaçlanmıştır. Ancak bunda ışığın zayıf olması nedeniyle tuzağın çalışma gücü de düşüktür(Şekil 1). Hunili ışık tuzakları: Hunili ışık tuzaklarında ışık kaynağının altında bir toplama hunisi, bunun dibinde de bir öldürme şişesi bulunmaktadır. Huni metal veya sert bir kartondan yapılabilir. Ancak kenarlarının dik olması gerekir. Tabii bunun üstüne metal bir çatının konması lambayı ve huniyi yağmurdan korur. Eğer böcekler canlı olarak yakalanmak istenirse öldürme şişesi yerine tülbent bir torba bağlanılabilir(Şekil 2). Robinson ışık tuzağı: Bu tuzak hunili tuzaklara benzer. Ancak toplama kısmı metaldir ve daha geniştir. Huni şeffaf plastikten yapılmıştır. Işık kaynağının her iki yanındaki yansıtıcı yüzeyler cezbetme kabiliyetini arttırır. Hunili tuzaklar genel olarak iri vücutlu böcekler için daha uygundur(Şekil 3). New Jersey ışık tuzağı: Bu tuzak az uçan, hafif vücutlu, küçük böcekler için, örneğin sivrisinekler için daha etkilidir. Tuzakta huni içine yerleştirilen bir vantilatör, ışığa gelen böceklerin huniye düşmesini sağlar. Ancak pervaneye çarpan böceklerin parçalanmaması için üzeri yumuşak bir kumaşla kaplanmalıdır. Fakat yine de toplanan böceklerin büyük bir kısmı kolleksiyona elverişli olmaktan uzaktır. Bu tuzağa iri vücutlu böceklerin girmesini önlemek için de uygun genişlikte bir elek teli koymak gerekir(Şekil 4). Kutulu ışık tuzağı: Bu tip ışık tuzakları tek veya 4 yöne açık bir kutudan ibarettir. Bu tuzaklarda, ışık tarafından cezbedilen böcek, kolaylıkla kutu içine girebilir fakat dışarı çıkamaz. Bu tuzak tipinin daha çok hafif vücutlu böcekler için kullanılması uygundur. Ancak yapısı nedeniyle hunili tuzaklara göre daha az etkilidir(Şekil 5). Emici ışık tuzakları: Özellikle kapalı yerlerde, depo v.s gibi yerlerde kullanılan bir tuzak tipidir. Tütün depolarında zararlı Lasioderma serricorne (F) (Col.:Anobiidae) ile mücadelede ve populasyon yoğunluğunu saptamada oldukça yararlı görülmektedir. Tuzak bir varil ile, bunun ucuna bağlanan tel kafesten bir huni ve bunun sonunda bulunan bir toplama kabından ibarettir. Ana gövdenin ön tarafına bir ışık kaynağı, orta kısma da içeri doğru emiş yapan bir vantilatör bağlanır(Şekil 6). Modern ışık tuzakları: Halen kullanılan modern tuzaklar da öncekilerde olduğu gibi esas olarak bir ışık kaynağı ile toplayıcı kısım ve yardımcı parçalardan oluşmaktadır. Işık kaynağı floresans veya normal ampul olabilir. Fakat floresans ampuller, hele ültraviyole ampuller çok daha etkili olmaktadır. Işık kaynağının yanında genellikle, hem az çok ışığı yansıtmaya, hem de ışığa gelen böceklerin çarpıp kaymasına yarayan levhalar bulunur. Bunun altında dik kenarlı bir huni ve buraya bağlı bir öldürme şişesi yer alır. Ancak huni kenarlarının çinko gibi kaygan bir metalden yapılması ve şişenin içine birkaç santim fazladan giriş yapması gerekir ki buraya düşen böcekler geriye çıkmasın(Şekil 7).