İsim, Zamir
İSİM
İsim Çekim Ekleri
Çokluk (Topluluk) Ekleri
Orhun Türkçesinde yalın durumda bir isim hem tekil hem çoğul görevinde kullanılır:
külüg er O Ek 6 “ünlü adam” ~ öŋreki er T 25 “öncü askerler”
ol at anta ölti KT D33 “o at orada öldü” ~ at yete T 25 “atları yederek”
Bununla birlikte Orhun Türkçesinde çokluk (topluluk) ekleri de vardır:
+lAr, +gUn, +An, +(X)t
a. +lAr: Orhun Türkçesinde sınırlı sayıda kişi ve akrabalık isimlerine ulanır.
ög+ler+im KT K9 ‘(üvey) annelerim’
kunçuy+lar+ım KT K9 ‘prenseslerim, kadınlarım’
beg+ler KT G10 ‘beyler, beyler sınıfı’
b. +gUn: Topluluk isimleri yapar.
iniy+gün+üm KT G1 ‘erkek kardeşlerim’
keliŋünüm KT K9 ‘gelinlerim’ < kelin+gün
tay+gun+uŋuz+da KT GD ‘tay (gibi oğul)larınızdan’
c. +An: Moğolca çokluk eki +n ile karşılaştırılmalıdır.
er+en BK G1 ‘adamlar’
ogl+an+ım BK K1 ‘oğullarım’ < ogul+an
d. +(X)t: Moğolca çokluk eki +d ile karşılaştırılmalıdır.
ogl+ıt+ı KT D5 ‘oğulları’
yılpagu+t BK D31 ‘alpler, yiğitler’ < * yılpagu ~ alpagu
Bu ek /n/ ile sonlanan isimler üzerine ulandığında /n/ sesi düşer.
tigit Tar. K2 ‘prensler’ < Tigin
tarkat KT G1 ‘tarkanlar’ < Tarkan
İyelik Ekleri
|
1. tekil |
+(X)m
apa+m ‘atalarım’ beg+ler+im ‘beylerim’ kunçuy+um ‘prensesim’ |
1. çoğul |
+(X)mXz
apa+mız ‘atalarımız’ sü+müz ‘askerimiz’ el+imiz ‘ülkemiz’ |
|
2. tekil |
+(X)ŋ ~ +(X)g
ogl+uŋ ‘oğlun’ il+iŋ+in ‘ülkeni’ edgü+g ‘kazancın’ |
2. çoğul |
+(X)ŋXz
ini+ŋiz+ke ‘erkek kardeşinize’ kaŋ+ıŋız ‘babanız’, kunçuy+uŋuz ‘prensesiniz’ |
|
3. tekil ve çoğul |
+(s)I
yagı+sı ‘düşmanı’ agı+sı ‘ipekli kumaşları’, altun+ı+n ‘altınlarını’, at+ı+n ‘adını’ oglıt+ı ‘oğulları’ kız+ı+n koduz+ı+n ‘kızlarını, kadınlarını’ |
|
|
Birliktelik (Bağlama) Eki
Orhun Türkçesinde aynı yapı ve görevde iki sözcük +lI eki ile bağlanır. Bu ek, her iki isme ulanır, ancak durum ekleri ikinci isim üzerine eklenir.
toruk buka+lı semiz buka+lı T 5 “zayıf boğalar ve semiz boğalar"
beg+li bodun+lı+g KT D6 “beyleri ve boyları”
tün+li kün+li BK GD “gece ve gündüz”
İsim Durum Ekleri
1. Yalın Durum: Eksizdir, gövde ile bir ve aynıdır.
2.Tamlayan Durumu (İlgi, Genetif): +Iŋ / +nIŋ
Bu ek kalınlık-incelik uyumuna uysa da düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmez. Ünsüzle biten kelimelere +Iŋ, ünlüyle biten kelimelere +nIŋ biçiminde gelir. Bu özelliği bakımından Oğuzca ile paralellik göstermektedir. Çünkü diğer Türk lehçelerinde ünsüzle biten kelimelere bile +nIŋ olarak eklenmektedir.
bayırku+nıŋ ak adgırıg KT D36 “Bayırkuların ak aygırını”
bodun+ıŋ ilin törüsin KT D1 “halkın devletini ve yasalarını”
köl tigin+iŋ altunın kümüşin KT GB “Köl Tigin’in altınını kümüşünü”
3. Belirtme durumu (Yükleme, Akuzatif): +(X)g, +(I)n, +nI
a. +(X)g: Doğrudan isimler üzerine gelir.
kagan at+ıg bunta birtimiz BK D17 “kağan adını burada verdik"
at+ıg ıka bayu ertimiz T 27 “atları ağaçlara bağlıyorduk"
ol yılkı+g alıp igittim BK D38 “o at sürülerini alıp besledim”
elig yıl iş+ig küç+üg birmiş KTD8 “elli yıl hizmet etmiş”
b. +(I)n: İyelik ekli gövdeler üzerine ulanır.
1. tekil kişi iyelik ekinden sonra:
sab+ım+ın edgüti eşid KT G2 “sözümü iyice işit”
seb-dük+üm+in yiyür men IB 4 “sevdiğimi yiyorum”
2. tekil kişi iyelik ekinden sonra:
türük bodun il+iŋ+in törü+g+in kem artatı udaçı erti BK D19 "Türk halkı (senin) devletini ve yasalarını kim bozabilir idi”
il tut-sık+ıŋ+ın bunta urtum KT G10 “(senin) devlet tutacağını buraya hâkkettim”
Açıklama: törü+g+in yapısında ŋ ~ g nöbetleşmesi ile +g ikinci teklik kişi iyelik eki.
3. tekil kişi iyelik ekinden sonra:
kan+ı+n öltürdümüz T 28 “kağanlarını öldürdük"
ogl+ı+n yutuz+ı+n yılkı+sı+n barım+ı+n anta altım BK D24 “çocuklarını, kadınlarını, at sürülerini (ve) mallarını orada aldım”
c. +nı: Çok seyrek kullanılan bir ektir. Doğrudan isimlere ulanan bu ek ile belirli nesne durumu yapılır.
tabgaçgaru ku+nı seŋün+üg ıdmış T 9 “ Çin’e General Ku’yu göndermiş”
4. Yönelme durumu (Verme-bulunma, datif): +kA, +ŋA, +A
a. +kA: Yönelme durumu çoğunlukla bu ek ile yapıl
kırkızıg u+ka basdımız T 27 “Kırgızları uykuda bastık”
tabgaç bodun+ka KT D7 “Çin halkına”
temir kapıg+ka tegi süledim KT G4 “Demir Kapı’ya kadar asker sevk ettim”
b. +ŋA: Üçüncü kişi iyelik ekinden sonra gelen ektir:
süçig sab+ı+ŋa yımşak agı+sı+ŋa arturup KT G6 “tatlı sözlerine (ve) yumuşak ipekli kumaşlarına aldanıp”
yaz+ı+ŋa oguzgaru sü taşıkdımız KT K8 “(o yılın) ilkbaharına Oğuzlara doğru ordu sevk ettik”
bişük+i+ŋe tegi kıdmaz ermiş KT G6 “hısım akrabasına kadar kıymaz imiş”
c. +A: Teklik 1. ve 2. kişi iyelik eklerinden sonra geldiği örnekler vardır. Fakat söz konusu iyelik eki almış isimlerden sonra aynı ek +kA şeklinde de gelebilmektedir.
1. Teklik 1. kişi iyelik ekinden sonra:
sekiz yegirmi yaş+ım+a BK D24 “onsekiz yaşıma”
türük+üm+e bodun+um+a BK G10 “Türklerime (ve) halkıma”
tört yegirmi yaşım+ka BK D15 “on dört yaşıma”
2. Teklik 2. kişi iyelik ekinden sonra:
igidmiş kagan+ıŋ+a KT D23 “(seni) beslemiş kağanına”
eb+iŋ+e kirteçi sen BK K14 “evine gireceksin”
5. Bulunma-Çıkma Durumu (Kalma-Ayrılma, Locatif-Ablatif): +dA (r, l, n harflerinden sonra +tA)
köz+de yaş kelser tıda köŋül+te sıgıt kelser yanturu KT K11 “gözden yaş kelirse engel olarak, gönülden feryat kelirse geri çevirerek”
ekin sü eb+de erti BK D32 “ikinci ordu yurtta idi”
tabgaç kagan+ta bedizçi kelürtüm KT G11 “Çin hakanından ressam getirtdim”
türk sir bodun yer+i+n+te T 3 “Türk Sir halkının ülkesinde”
il+te buŋ yok KT G3 “ilde sıkıntı yok”
6. Eşitlik Durumu (Ekvatif): +çA
süsi bolçuda ot+ça bor+ça kelti KT D37 “ordusu Bolçu’da ateş gibi kasırga gibi geldi”
köŋl+üŋ+çe uduz T 15 “(orduyu) gönlünce sevk et”
yüz+çe erin ilgerü tezip BK D37 “yüz kadar adamla doğuya doğru kaçıp”
7. Yön Gösterme (Direktif): +gArU, +ŋArU, +ArU, +rA
a. +gArU: Yalın durumdaki isim gövdelerine ulanır:
oguz+garu sü taşıkdımız KT K8 “Oğuzlara doğru sefere çıktık”
ben eb+gerü tüşeyin T 30 “ben karargâha ineyim”
ol yer+gerü barsar KT G8 “o yere giderse”
b. +ŋArU (< +n + +garu): Üçüncü kişi iyelik ekinden sonra kullanılmıştır:
birgerü kün ortu+sı+ŋaru BK K2 “güneyde gün ortasına”
yer+i+ŋerü sub+ı+ŋaru kontı BK D40 “kendi topraklarına (ve) sularına kondu”
c. +ArU: Tekil birinci kişi iyelik ekinden sonra kullanılmıştır:
basmıl yagıdıp eb+im+erü bardı MÇ 4 “Basmıllar düşman hâle gelerek yurduma doğru gittiler.”
d. +rA: Yalın durumdaki isim gövdelerine ulanır:
taş+ra yorıyur tiyin kü eşidip KT D11 “dışarıya gidiyor diye haber alıp”
tarduş şad+ra udı yańdımız T 41 “Tarduş Şad’a doğru kovalayarak bozguna uğrattık”
8. Araç Durumu (Instrumental): +(X)n
ok+un urdı KT D36 “okla vurdu”
usın süŋüg+ün açdımız T 28 “uykularını mızrakla açtık”
elig+in tutdı KT D38 “elle tuttu”
Sayılar
1. Asıl Sayılar
a) sekiz on ‘80’ Küli Çor 3, tokuz on ‘90’ Irk Bitig 29, biş yüz ‘500’ BK G11, yeti yüz ‘700’ T 4, eki bıŋ ‘2000’ T 16, yeti biŋ ‘7000’ BK G1, bir tümen ‘10000’ KT K1, üç tümen ‘30000’ BK G8, sekiz tümen ‘80000’ BK D26, on tümen ‘100000’ T 36
b) BK G1’de ayrıca şöyle bir kullanım da vardır:
bir tümen artukı yeti biŋ ‘17000’
c) bir yegirmi ‘11’ Mayan Çor G8, eki yegirmi ‘12’ KT D28, üç yegirmi ‘13’ KT D28, tört yegirmi ‘14’ BK D15, biş yigirmi ‘15’ MÇ D6, altı yegirmi ‘16’ KT D31, yeti yegirmi ‘17’ T 49, sekiz yegirmi ‘18’ KT D32, tokuz yegirmi ‘19’ BK G9, bir otuz ‘21’ KT D32, eki otuz ‘22’ BK D25, üç otuz ‘23’ T 19, biş otuz ‘25’ KT D18, altı otuz ‘26’ BK D26, yiti otuz ‘27’ KT K1, bir kırk ‘31’ KT K2 vb.
Açıklama: Yukarıda sıralanan iki haneli sayılar şu kalıba göre ifade edilirdi: {Sayı Sözü + Onluk Hane}. Örneğin, ‘28’ sayısını söylemek için önce sayı sözü yerine 8’i koyarız. Sonra da sayı ifadesi 20’yi aştığı için 3. onluk haneye geçilmiş olduğunu anlarız ve kalıptaki onluk hane yerine 30’u koyarız. Böylece, T. Tü. yirmi sekiz = Orh. Tü. sekiz otuz denkliğini kolayca bulabiliriz.
d) Orhun yazıtlarında 30’dan sonraki sayılar artukı ‘fazlası, artı’ sözcüğü getirilerek de yapılmıştır:
otuz artukı bir ‘31’ BK G9 (Bu sayı KT K2’de bir kırk olarak geçmektedir)
otuz artukı sekiz ‘38’ BK G2
kırk artukı yeti ‘47’ KT D 15
2. Sıra Sayıları
Orhun Türkçesinde sıra sayıları şu şekillerde yapılmıştır:
a. ‘birinci, ilk önce’ için ilki, eŋ ilk ~ eŋ ilki sözcükleri kullanılmıştır.
bir tümen artukı yeti biŋ sü ilki kün ölürtüm BK G1 “on yedi bin askeri birinci gün öldürdüm”
ilki sü taşıkmış erti BK D32 “ilk kez ordu dışarı çıkmış (sefere çıkmış) idi”
eŋ ilk togu balıkda süŋüşdümüz KT K4 “ilk önce Togu Balık’ta savaştık”
eŋ ilki togu balıkda süŋüşdüm BK D30 “ilk önce Togu Balık’ta savaştım”
eŋ ilki tadıkıŋ çorıŋ boz atıg binip KT D32 “ilk önce Tadık Çor’un boz atına binip”
b. +n, +nti: Bu ekler, “iki” sayısı üzerine gelerek “ikinci” anlamında sıra sayı adı yapmışlardır.
eki+n sü ebde erti BK D32 “ikinci ordu yurtta idi”
eki+nti kün örtçe kızıp kelti T 39 “ikinci gün ateş gibi kızıp (üzerimize) geldi”
yadag süsin eki+nti kün kop ölürtüm BK G1 “yaya (piyade) askerini ikinci gün hep öldürdüm”
c. +nç: Orhun Türkçesinde “birinci” ve “ikinci” isimleri dışındaki sıra sayıları bu eki almıştır.
üçünç bolçuda oguz birle süŋüşdümüz KT K6 “üçüncü (olarak) Bolçu’da Oğuz ile savaştık”
törtünç ezgenti kadızda süŋüşdüm BK D31 “dördüncü (olarak) Ezgenti Kadız’da savaştım”
lagzın yıl biş+inç ay yiti otuzka yog ertürdüm BK G10 “domuz yılı beşinci ayının yirmi yedinci gününde cenaze töreni yaptırdım”
koń yılka yeti+nç ay küçlüg alp kaganımda adrılu bardıŋız Ongin 12 “koyun yılının yedinci ayı güçlü (ve) cesur hakanımdan ayrılıp gittiniz”
ıt yıl onunç ay altı otuzka uça bardı KT KD “köpek yılının onuncu ayının yirmi altısında uçup gitti (vefat etti)”
bir yegirminç ay yegirmike Mayan Çor G11 “on birinci ayın yirmisine”
3. Topluluk Sayıları
Orhun Türkçesinde topluluk sayıları +AgU(n) eki ile yapılır.
bodun ilig ikegü boltukınta (< iki+egü) KT K3 “halk ve hükümdar iki parça olduğunda”
üçegün kabışıp sülelim (< üç+egün) T 21 “(biz) üçümüz birleşip ordu sevk edelim”
tabgaç oguz kıtań buçegü kabışsar kaltaçı biz (< bu üç+egü) T 12 “(eğer) Çinliler, Oğuzlar (ve) Kıtaylar, bu üçü birleşirlerse biz (çaresiz) kalırız”
4. Katlama Sayıları
a. Asıl sayı + yolı (< yol “yol, sefer” + 3. kişi iyelik eki):
bir yılka tört yolı süŋüşdüm BK D30 “bir yılda dört kez savaştım”
bir yılka biş yolı süŋüşdümüz KT K4 “bir yılda beş kez savaştık”
kırk artukı yeti yolı sülemiş KT D15 “kırk yedi kez ordu sevk etmiş”
b. Asıl sayı + kata (< kat- “katmak, ilave etmek” + -a zarf-fiil eki):
üç kata tegzinti Uybat II 4 “üç kez dolandı”
ikinti kata Toyok IV 2-3 “ikinci kez”
c. Asıl sayılar da tek başlarına katlama sayısı olarak kullanılırlar.
ilteriş kagan bilgesin üçün alpin üçün tabgaçka yeti yegirmi süŋüşdi kıtańka yeti süŋüşdi, oguzka beş süŋüşdi T 48-49 “İlteriş Hakan akıllı olduğu için, cesur olduğu için Çinlilerle on yedi (kez), Kıtaylarla yedi (kez), Oguzlarla (da) beş (kez) savaştı”
ZAMİR
1. Kişi Zamirleri
|
|
Tamlayan durumu |
Nesne durumu |
Yönelme durumu |
Bulunma-çıkma durumu |
Yön gösterme durumu |
|
1. tekil
ben T 30 ~ men BK G 9 |
beniŋ T 21, meniŋ KT G11, BK D29 |
bini T 10 |
baŋa T 31, maŋa KT D30, BK D36 |
|
baŋaru T 3 |
|
2. tekil
sen |
|
sini T 10 |
saŋa T 32 |
|
|
|
1. çoğul
biz BK D32, T 16 |
Biziŋ KT D39 |
bizni T 20 |
biziŋe KT D19, 40; BK D16 |
bizinte T 40 |
|
|
2. çoğul
siz |
|
|
|
sizde Tar. G5 |
|
Yukarıdaki tabloda en dikkat çekici özellik 1. tekil kişi zamirindedir. b- ile başlayan sözcüklerde genizsi bir ses olan /n/ ve /ŋ/ var ise söz başındaki b- > m-’ye gelişir. ben ~ men olur. T yazıtı bu sözcüğün asıl şeklini korurken BK ve KT yazıtlarında men şekli kullanılmış. T’ta ben zamiri üzerine nesne durumu ile yönelme durumu ekleri geldiğinde de b-’li yapı tercih ediliyor: bini, baŋa.
Fakat b- ile başlayan başka sözcüklerde b- > m- değişikliği söz konusu edildiğinde sadece T yazıtının bu eskicil özelliği koruduğu söylenemez. “bun, sıkıntı” anlamındaki sözcük, KT G3’te buŋ şeklinde geçmekte. Aynı sözcüğün ek almış şekilleri buŋsız “dertsiz” BK K14, buŋad- “bunalmak” T 26’dadır. Bu sözcükler, Köktürk harfleriyle yazılmış Irk Bitig’de ise m’li olarak yer almakta. Yine “binmek”, “bin” ve “bengü, ebedi” anlamlarındaki sözcükler üç büyük yazıtta da Türkiye Türkçesinde olduğu gibi b-’lidir: beŋgü KT G8, BK K6; bin- KT D33; bintür- T 25; biŋ BK G1, T 14. Bu kelimeler başka Türk lehçelerinde m-’lidir (miŋ, min-, vs.).
Ayrıca 1. çoğul şahıs zamiri üzerine gelen yönelme ve çıkma durumu eklerinden önceki genişleme dikkat çekicidir: biziŋe, bizinte. Bu örneklerde olduğu gibi ek yığılması olayı, daha çok Eski Uygur Türkçesi eserlerinde ve Karahanlı Türkçesi ile yazılmış eserlerde görülür.
2. İşaret Zamirleri
|
|
Tam. Durumu |
Nesne durumu |
Yönelme durumu |
Bulunma-çıkma durumu |
Yön gösterme durumu |
Eşitlik Durumu |
Araç durumu |
|
bu (i. z.) T 61 / (i. s.) T 32 |
|
bunı KT G10, BK K15 |
|
bunta KT D20 |
|
|
|
|
ol (i. z.) KT D2 / (i. s.) KT D32, KT G8 / (y. b.) T 34 |
|
|
|
|
|
|
|
|
*a(n)+ |
|
anı KT G13, T 31 |
aŋar KT G11, BK K8 |
anta KT G7, T 21, BK D31 |
aŋaru T 20 |
|
anın T2 |
Orhun Türkçesinde iki işaret zamiri vardır: bu, ol. Bunlar, cümle içinde yer alışlarına göre işaret zamiri, işaret sıfatı ve yüklem bağlayıcı olurlar. Örneğin; Türkiye Türkçesinde bu zamiri, En sevdiğim çiçek bu cümlesinde zamir, Bu çiçeği çok severim cümlesinde ise sıfat olarak kullanılmıştır.
Bugün kullanımda olan “o” işaret zamiri, Orhun ve Uygur Türkçelerinde ol şeklinde geçer. ol’un yalın durumunda bugün için bize yabancı gelen bir kullanımı daha vardır. Aşağıdaki örnek ifadeler dikkatle incelenecek olursa ol’un geniş zaman 3. tekil kişi ek eylemi fonksiyonunda olduğu görülecektir:
ańıg yablak ol “kötü felakettir” IB 5
bilge tonyukuk ańıg ol “bilge tonyukuk aksi mizaçlıdır” T 3
yeme tarkınç ol “yine daralmıştır (huzursuzdur)” T 22