Gagauzca
GAGAUZCA
Türkçe konuşan Hıristiyan Gagauzlar Moldovya Cumhuriyetinin güney bölgesi ile Ukrayna Cumhuriyetinin Odesa bölgesinde yaşamaktadırlar. Eskiden Baserabya adı verilen bu bölgeye 18. yy sonlarında kuzeydoğu Bulgaristan’dan göç etmişlerdir. Bugün Balkan yarımadasının bir çok yerinde yaşayan Gagauz topluluklar vardır. 1908-1914 yılları arası Kazakistan ve Orta Asya’ya Baserabya’dan göç eden topluluklar vardır.
Gagauzların kendi ifadelerine göre adları Hak Oğuz ya da Gök Oğuz olmalıdır. İç içe yaşadıkları Rusların yanlış telaffuzu sonucu bunlara Gagauz şeklinde ad verilmiştir. Gagauzların menşei aydınlatılmış değildir. Tarihçi ve etnolog araştırmacılara Gagauzlar Balkan yarımadasının Oğuz, Peçenek, Kumanlar gibi Türk kavimlerinden gelirler. Ancak isminden dolayı Gagauzları Oğuz ve Uzlar neslinden sayanlar da vardır. Bunlara göre Gag-auz’daki ikinci ses grubu Oğuz kelimesinin ilk kısım ise gag < gek < gök kabilenin ikinci dereceden bir kolunu belirtmiş olmalıdır.
Anadolu Selçukluları üzerindeki çalışmaları ile tanınan Paul Wittek, Gagauz adının Keykavus’tan çıktığını ileri sürmüştür. 1951-1952’de yapmış olduğu çalışmada Selçuklu Sultanı II. Keykavus, 13. yy’da Bizans İmparatorunun isteği ile Bizans’a Slav akınların durdurmak için Anadolu’dan birkaç bin kişilik kuvvet göndermiştir. Bugünkü Gagauzlar o kuvvetlerin torunlarıdır. Gagauzlar, Ortodoks Hıristiyanlığı kabul ettikten sonra Osmanlı Türkleri bunları Bulgarlarla birleştirmişlerdir. Gagauzların yaşayışlarında Bulgar tesiri söz konusudur.
1956-1962 yıllarım arasında Moldovya ve Ukrayna’daki Gagauz köylerine araştırma heyeti gönderilmiş ve derlenen metinlerle Baskakov başkanlığındaki heyet, Gagauzca-Rusça-Moldovca sözlük hazırlamıştır. Tadeusz Kowalski’nin de Gagauzca çalışmaları vardır.
Anlaşabilirlik bakımından Türkiye Türkçesine çok yakın olan Gagauzca, Doerfer ve Batılı türkologlar tarafından Türkiye Türkçesinin Rumeli diyalekti, Baskakov gibi Rus türkologlar ise ayrı bir Türk dili kabul eder.
1957’den 1993’e kadar Rus alfabesini kullanan Gagauzlar 1993’ten sonra Latin alfabesine geçmiştir.
Gagauz Alfabesi
Gagauzca Özellikler:
1.Gagauzlar bağlı oldukları din ve çevrelendikleri diller nedeniyle dillerinde Slav, Rum ve Rumen dillerinin etkisi çoktur. Özellikle kelime kadrosunda sıraladığımız dillerin etkisi ile kelime geçişi olmuştur. Ayrıca Türkiye üzerinden Arapça ve Farsçadan da kelime geçişi olmuştur. Ve kilise ayinleri yoluyla Yunancadan da epeyce kelime geçmiştir.
2. Özellikle kelime hazinesi ve sentaksında bu alıntıların yanı sıra morfolojik bakımdan da etkilenmeler söz konusudur. Örneğin bütün Türk dil ve diyalektlerinden farklı olarak -ka / -yka dişil eki vardır: komşuyka “kadın komşu”, baldıska “baldız”, karagözka “kara gözlü kadın”.
3. Gagauzcada isim çekimi Rumeli ağızlarına benzer. Yönelme durumu yerine belirtme durumu (Gel burayi.), belirtme yerine yönelme (Düşünüyor nereyi gitsin. Kapuya açmadı.), yönelme yerine bulunma durumu eki (Geçirsin öte yanda.) kullanılır.
4. Tarihi Türkçelerden Karahanlı Türkçesinde örneklerini gördüğümüz kelime sonundaki -z > -s olur: olmas, semis, uçus.
5. Kelime başında ve bazen iç seste bulunan h ve x (hı) sesleri çoğunlukla düşer: afta “hafta”, ava “hava”, anatar “anahtar” saabı “sahibi”, paalı “pahalı”, akikat “hakikat”, açan “haçan”.
Buna karşılık birçok kelimede h- sesi ulanır: hat “at, binek”, hambar “ambar”, havcı “avcı.
Ayrıca bazen h > f olmuştur: külaf “külah”, tafta “tahta”, tofum “tohum”, sarfoş “sarhoş”.
6. e, i, ö, ü vokallerinden önce y prothesi ulanır: yekmek “ekmek”, yev “ev”, yöküz “öküz”, yiri “eğri”, yördek “ördek”, yüç “üç”, yinsan “insan”, yısla- “ısla-“, yüzüm “üzüm”.
7. /ü/ önündeki /y/ düşer: üsek “yüksek”, ük “yük”, ürek “yürek”, üzük “yüzük”, üz “yüz”.
8. /a/ ve /u/ önünde /ğ/ ve /v/ düşer: auç “avuç”, aul “ağıl”, buaz “boğaz”, suan “soğan”, tauk “tavuk”, kauk “kavuk”.
9. nl > nn: anna- “anla-“, dinnen- “dinlen-“, onnar “onlar”, yannış “yanlış”.
10. /ğ/ bulunan hecelerde ses büzülmesi olur: aaz “ağız”, aala- “ağla-“, duu- “doğ-“, suuk “soğuk”, been- “beğen-“.