Köktürkçe Üzerine Çalışmalar
Köktürkçe Üzerine Çalışmalar
Köktürk alfabesinin V. Thomsen tarafından 1893’de çözülüp okunuşundan sonra yazıtlar, birçok bilim adamı tarafından türlü yönlerden incelenip yayımlanmış, her çalışmada biraz daha aydınlatılmıştır. Köktürk yazısınını çözen Thomsen olsa da, yazıtlar üzerine ilk yayını yapan Radloff’tur (Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Erste, Zweite, Dritte Lieferung, St. Petersburg 1894-1895.).
Radloff, Thomsen ilk raporunu açıkladıktan üç ay sonra, 1894’te Költigin ve Bilge Kağan yazıtlarıyla ilgili çalışmasının ilk bölümünü yayımladı. Radloff’un üç fasikülden oluşan bu çalışmasının birinci ve ikinci fasikülü 1894’ün Mart ve Mayıs aylarında, üçüncüsü 1895’in Ekim ayında çıkar. Eserin birinci kısmında Koşo Çaydam (Koşo-Tsaydam) yazıtları, yani Költigin ve Bilge Kağan yazıtlarının metni, transkripsiyonu ve Almanca çevirisi verilmiştir. İkinci kısımda ise sözlük, dizin ve Çince metnin W.P. Wassiljew tarafından yapılan tercümesi yer almaktadır. Radloff, eserinin üçüncü kısmında da irili-ufaklı diğer runik harfli yazıtlar hakkında bilgi vermiş, morfoloji, özel isimler, ekler ve yeni açıklamalar bölümleriyle birlikte yayımlamıştır. Köktürk harfli Orhun ve Yenisey yazıtlarını işleyen bu çalışma, acele ile hazırlandığından okuma ve açıklama yanlışları pek çoktur. Radloff, yazıtlarla ilgili bu çalışmasının ikinci basımını 1897’de yapar (Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Neue Folge, St. Petersburg 1897.). Bu eserde Köktürk yazıtlarının kısa bir gramerinin yanı sıra Bilge Kağan yazıtının metni ve sözlüğü ile W. Barthold’un yazıtların tarihî önemi ile ilgili bir yazısı da bulunmaktadır. Ayrıca Radloff, 1899’da Tonyukuk yazıtının yazıçevrimi ve Almanca çevirisini ilk kez yayımlar (Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Folge, St. Petersburg 1899.). Radloff’un bu eserinde F. Hirth’in “Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk” ve W. Barthold’un “Die alttürkischen Inschriften und die arabischen Quellen” adlı makaleleri de yayımlanmıştır.
Radloff gibi aceleci davranmayan ve yazıtlardaki yazıyı çözdükten üç yıl sonra, yani 1896’da eserini yayımlayan Thomsen, eserinin (Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées (= MSFOu V), Helsingfors 1896) birinci bölümünde eski Türk runik alfabesi hakkında bilgi vermiş ve bu yazının kökeni hakkındaki görüşlerini açıklamıştır. Thomsen, eserinin ikinci bölümünde Çince kaynaklarda anlatılan Köktürk tarihini incelemiş, Költigin ve Bilge Kağan yazıtlarının transkripsiyonunun ve Fransızca tercümesinin ardından Türkçe sözcükler ve gramer dizinini de vermiştir. Ayrıca eserde Költigin yazıtının Çince yüzünün E. H. Parker tarafından yapılan tercümesi de yer almaktadır.
Radloff ve Thomsen’in yayınlarını karşılaştırılacak olursak yanlış okuma ve açıklamalar nedeniyle Radloff yayınının bugün için ancak tarihî bir değeri olduğu söylenebilir.
P. M. Melioranskiy, Költigin yazıtının Rusçaya çevirisi ile ilgili bir doktora tez çalışması yapmış ve bunu 1899’da yayımlamıştır (Pamyatnik v' çest' Kyul-Tegina, S. Peterburg’ 1899.).
Köktürk yazıtları ile ilgili ilk yayınlar bu şekilde yapıldıktan sonra, Radloff ve Thomsen’in çalışmalarından yola çıkan Necip Asım (Yazıksız) Türkiye’de konuyla ilgili ilk çalışmayı yapmıştır (Orhun Abideleri, İstanbul 1340-41/M. 1924-1925.). Necip Asım’ın eski yazıyla yaptığı çalışmasında, yazıtların transkripsiyonu ve tercümesi bulunmaktadır. Şemseddin Sami’nin konuyla ilgili yazıları dışında Türkiye’de yapılan ilk çalışma budur. N. Asım (Yazıksız), kitabında “Orhun Mahkukatı ve Eski Türkler, Orhun Abideleri, Orhun Türkçesinin Sarf ve Nahvı, Orhun Elifbası” gibi başlıkların ardından yazıtların özel işaretlerle yaptığı çevriyazısına ve anlamlarına yer vermiş. Yayın tarihi yazı devriminden önce olduğu için Arap harfleri ile basılmış olan bu çalışma, bugün için tarihî değere sahiptir.
“Günümüzde Türkoloji Öğretiminin İçinde Bulunduğu Sorunlar”, II. Uluslararası Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, 21-23 Kasım 2011, Ankara. (Yayımladığı yer:) Türkoloji Dergisi, C. XIX, S.1, Ankara 2012, s. 167-180.
Şemseddin Sami'nin ??????
Türkiye’de yazıtlar üzerinde ikinci yayın, Hüseyin Namık Orkun’a aittir (Eski Türk Yazıtları, I-IV, İstanbul 1936-1941.). Orkun, bu eserini dört cilde ayırmıştır. Birinci ciltte Költigin ve Bilge Kağan, Karabalgasun, Tonyukuk, Ongin, İhe Hüşötü ve Suci yazıtlarını yayımlamıştır. İkinci ciltte runik alfabe, fonetik inceleme ve Bilge Kağan ve Karabalgasun yazıtlarının Çince kısımları, Turfan’da bulunmuş yazıt ve el yazmaları, Irk Bitig, Hoytu Tamir, Küli Çor, Talas gibi yazıtlar ve eski Türk-runik harfli metinleri incelemiştir. Üçüncü ciltte Yenisey yazıtlarını inceleyen Orkun, dördüncü ciltte de eski Türk yazıtları ile ilgili notlar ve sözlük kısmını yayımlamıştır. Dört ciltlik bu çalışma, Türk Dil Kurumu tarafından tek cilt olarak 1986 yılında yeniden basılmıştır.
Alman Türkolog Annemarie von Gabain, Eski Türkçe alanında ilk ve temel gramer kitabı olan çalışmasını 1941 yılında yayımlamıştır (Alttürkische Grammatik, Leipzig 1941.). Bu gramer kitabında Gabain, eski Türk-runik harfli metinlerin yanı sıra Eski Uygurca metinlerin gramerini de ortaya koymuştur. Bu eserin son kısmında Költigin yazıtının metni de yayımlanmıştır. Günümüzde de Eski Türkçenin en önemli grameri olma özelliğini koruyan bu çalışma, Mehmet Akalın tarafından Türkiye Türkçesine çevrilmiş ve 1988 yılında yayımlanmıştır.
S. Ye. Malov, 1951 yılında Költigin, Tonyukuk, Talas, Suci, Irk Bitig gibi eski Türk-runik harfli metinlerin yanı sıra sonraki yüzyıllara ait Kutadgu Bilig gibi Türkçe metinleri ve Rusça çevirilerini de yayımlamıştır (Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti, Moskva-Leningrad 1951.). Malov 1952 yılında da Yenisey yazıtlarının metinlerini, transkripsiyonunu ve tercümesini sözlüğüyle birlikte verdiği çalışmasını yayımlamıştır (Yeniseyskaya pis'mennost' tyurkov, Moskva 1952.). 1959 yılında S. E. Malov’un yazıtlarla ilgili üçüncü önemli eseri yayımlandı (Pamyatniki drevnetyurskoy pis'mennosti mongolii i kirgizii, Moskva-Leningrad 1959.). Bu eserinde Malov, yine önemli yazıtları incelemiş ve konuyla ilgili yeni yorum ve açıklamalar getirmiştir.
V. M. Nasilov, 1960’ta Orhun ve Yenisey yazıtlarının gramerini yayımladı (Yazık orhono-yeniseyskih pamyatnikov, Moskva, 1960.). Ancak bu gramer yanlış okumalar üzerine kurulmuştur.
Tonyukuk yazıtı ile ilgili önemli bir yayın da 1961’de René Giraud tarafından yapılmıştır (L'inscription de Baïn Tsokto, Paris 1961.). Giraud, kitabının adında Tonyukuk’u değil, yazıtın bulunduğu yerin adı olan Bayan Tsokto’yu kullanmıştır. Tonyukuk yazıtı ilk olarak Giraud’un bu eserinde tam metin, tercüme, sözlük ve açıklamalar şeklinde yayımlanmıştır.
1966 yılında Bilge Kağan yazıtı ile ilgili yeni bir araştırmayı G. Aydarov yayımlanmıştır (Yazık orhonskogo pamyatnika Bilge-kagana, Alma-Ata 1966.). Aydarov, 1971 yılında da yine Köktürk yazıtlarının dili ilgili olan ikinci kitabını yayımlamıştır (Yazık orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis'mennosti VIII veka, Alma-Ata 1971.).
Yazıtların bulunduğu coğrafyanın insanları olan Moğol bilimadamlarının da Türk yazıtları hakkında çalışmaları olmuştur. Özellikle B. Rinçen’in 1968 yılında yayımladığı ve bugün hâlâ önemini koruyan atlası, Moğolistan’da yapılan atlas çalışmalarında başucu kaynağı olarak kullanılan bir eserdir (Mongol nutag dah' hadnı biçees, gerelt höşöönii züil, Corpus scriptorum Mongolorum, Ulaanbaatar 1968.). Bu atlasta Moğolistan’da bulunan tarihî ve kültürel eserler hakkında bilgi verilirken, Türk eserleri de ihmal edilmemiştir.
1968 yılında Talat Tekin’in Indiana Üniversitesi yayınları arasında çıkan doktora çalışması, Költigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongin ve Küli Çor yazıtlarının okunuşu ve İngilizce çevirisi ile sözlüğünü içermektedir (A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968.). Uzun yıllar bu alandaki en önemli eserlerden kabul edilen bu eserin, düzeltilmiş ve genişletilmiş şekli de Türkçe olarak 2000 yılında Orhun Türkçesi Grameri adıyla Türkiye’de yayımlanmıştır. Talat Tekin’in konuyla ilgili ikinci yayını Orhun Yazıtları (Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988) adını taşımakta olup bu yayın, Költigin ve Bilge Kağan yazıtlarını içermektedir. Talat Tekin’in bu çalışmasında Orhun yazıtları araştırmalarının tarihçesi, yazıtların tanımı ve nitelikleri, Orhun yazıtlarının yazıcısı gibi açıklayıcı başlıkların yer aldığı “Giriş” bölümünden sonra yazıtların çevriyazıları, Türkiye Türkçesine aktarımları, açıklamalar ve gramatikal dizin bölümlerinden sonra Radloff ve Fin Atlaslarından orijininal metinler yer almaktadır. Tekin, Tonyukuk yazıtı ile ilgili çalışmasını 1994’te yayımlar (Tunyukuk Yazıtı, Simurg, Ankara 1994). Bu çalışmada, Tonyukuk üzerine yayınlar, yazıtın dikiliş tarihi, yazı ve yazım, yazım yanlışları ve eksiklikleri bölümlerinin yer aldığı “Giriş”ten sonra runik metin, çevriyazılı metin, Türkçeye aktarımı, notlar, sözlük ve eserin sonunda da orijinal metin ve bu yazıtla ilgili fotoğraflara yer verilmiştir. Tekin, popüler yayın olarak yine Költigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarıyla ilgili küçük boy kitabını 2003 yılında yayımlamıştır (Orhun Yazıtları, Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, Yıldız Dil ve Edebiyat 1, İstanbul, 2003.).
Muharrem Ergin’in 1970’teki Orhun Abideleri adlı çalışmasında üç büyük yazıtın metinleri, Türkçeye çevirileri ve sözlüğü ile orijinal metinleri yer almaktadır.
L. Bazen, 1974’te 12 hayvanlı Türk takvimi üzerine hazırladığı çalışma ile yazıtların yazılış ve dikiliş tarihleri ile Költigin ve Bilge Kağan’ın ölüm ve cenaze tören tarihlerini saptamıştır (Les calendriers turcs ancients et médiévaux, Université de Lille III, 1974.).
A. N. Kononov, kendinden önce yapılan çalışmaları da gözden geçirerek 1980 yılında runik harfli tüm yazıtların gramerini yayımladı (Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov VII-X vv., Leningrad 1980.).
1982 yılında da Özbekistan’da G. Abdurahmanov ve A. Rüstemov tarafından Eski Türkçe ile ilgili bir araştırma daha yayımlanmıştır (Kadimgi Türkiy Til, Taşkent 1982.).
Avrupa’daki Türk-runik harfli metinleri içeren korpusu S. Ya. Bayçorov, 1989 yılında yayımlamıştır (Drevnetyurkskiye runiçeskiye pamyatniki Yevropı, Moskva 1989). Bu eser Muvaffak Duranlı tarafından Türkçeye 1996 yılında çevrilmiştir (Avrupa'nın Eski Türk Runik Abideleri, TDK Yayınları, Ankara 1996).
Eski Türkçe terminoloji üzerine yaptığı çalışmalarla tanıdığımız Volker Rybatzki, 1997 yılında Tonyukuk yazıtı ile ilgili yeni bir eser yayımlamıştır (Die Tonyuquq-Inschrift, Szeged 1997.). Rybatzki, bu eserinde yeni okuma denemelerinde bulunmuştur.
1997 yılında Yenisey yazıtları ile ilgili önemli bir çalışma da İ. G. Kormuşin tarafından yayımlandı (Tyurkskie yeniseyskie epitafii-teksti i issledovaniya, Moskva 1997.).
Dilbilimci Doğan Aksan, 2000 yılında Eski Türkçe yazıtları inceleyerek Eski Türkçenin sözvarlığı üzerine önemli bir araştırmayı yayımladı (En Eski Türkçenin İzlerinde. Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler, Simurg, Ankara 2000.).
Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA)’nın yürüttüğü MOTAP projesi çerçevesinde Osman Fikri Sertkaya, Tsendiin Battulga ve Cengiz Alyılmaz tarafından hazırlanan ve 2001 yılında yayımlanan Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi Albümü adlı katalog da, Moğolistan’da bulunan bazı Türk yazıtları hakkında bilgi verilmiştir. Bu eser, Türkiye’de yayımlanan ilk katalog çalışmasıdır.
Köktürk yazıtlarını okuma denemeleri ile ilgili en son çalışma Árpád Berta tarafından 2004 yılında yayımlandı (Szavalmat jól halljátok, Jatepress, Szeged 2004.). Berta, bu çalışmasında Bilge Kağan, Költigin, Tonyukuk gibi büyük yazıtların yanı sıra bazı küçük yazıtları da okumuştur. Kendinden önce yapılan bütün çalışmaları inceleyen Berta, farklı okumaları da dipnotlarda göstermiştir.
1941’de Gabain’in başlattığı yazıtlar üzerine gramer çalışması, 2000’de Talat Tekin ve 2004’de Marcel Erdal’ın gramer çalışmaları ile devam etmiştir (A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston 2004). Gabain’in Alttürkische Grammatik adlı çalışması Köktürk ve Uygur Türkçelerini ele alırken Marcel Erdal’ın A Grammar of Old Turkic adlı çalışması, Erdal’ın Eski Türkçe dönemine dahil ettiği diğer bir yazı dili olan Karahanlı Türkçesi ile yazılmış metinleri de ele almıştır. Ayrıca Erdal, 1991 yılında Eski Türkçede sözcük yapımı ile ilgili çok önemli araştırmasını yayımladı (Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to The Lexicon, I, II, Wiesbaden, 1991.).
Köktürk yazıtları üzerine yapılmış “belli başlı” yayınları verdiğimiz Köktürkçe çalışmaları bunlarla sınırlı değildir. Konunun kaynakçası bir kitap oluşturabilecek ölçüdedir. Erhan Aydın, 2008 yılında Türk-runik harfli Türkçe metinlerle ilgili yapılan çalışmaların kaynakçasını yayımlamıştır (Türk Runik Kaynakçası, KaraM Yayınları, Çorum 2008.).
Yeni çıkan yayınlardan bazıları şu şekilde sıralanabilir:
Erhan Aydın, Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), Kömen Yayınları, Konya 2012.
Mehmet Ölmez, Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan'daki Eski Türk Yazıtlar (Metin, Çeviri, Sözlük), BilgeSu Yayınlar, Ankara 2012.