Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

Karahanlı Devleti

 

IX. yüzyılın ortalarından XIII. yüzyılın başlarına kadar Doğu Türkistan’ın batısında ilk Türk-İslam devletini kuran Karahanlılar (Hakanîler) olmuştur. Kaynaklar, Karahanlıların Türk boylarından hangisine mensup oldukları konusunda kesin bir yargıya varılamadığını bildirmektedir. Bununla birlikte Barthold, Balasagun bölgesini Karlukların elinden alan Dokuz-Oğuz boyunun bu Karahanlılar olması olasılığı üzerinde durmuştur[1].

IX. yüzyılın ortalarında Doğu Türkistan’ın orta ve doğu kesiminde Hoço’yu merkez tutan bir başka Türk Kağanlığı daha vardır: Uygur Kağanlığı. 840’ta Kırgızlar tarafından Orhun bölgesinden çıkarılan Uygurlar güneye göç ederek bu kağanlığı kurmuşlardır.

 

Karahanlılar terimi bu boyun unvanları arasında geçen “kara” sözünden kaynaklanmaktadır (kara han, kara hakan, arslan kara han, tabgaç buğra kara han vb.).  Türk devlet geleneğine uygun olarak Karahanlılar da iki hükümdar tarafından idare edilmiştir. Devletin doğu kısmının hakimi olan büyük kagan, aynı zamanda kağanlığın bütün topraklarının sahibidir. Arslan Kara Han unvanını taşıyan bu kağan, merkez olarak Kara-Ordu’da yerleşmiştir. Batı kısmının hakimi olan ortak kagan, Bugra Kara Han unvanı ile önce Taraz daha sonra ise Kaşgar’ı kendisine merkez edinmiştir. İslâm kaynaklarında (el-Karşî) Karahanlılar üzerine X. yy’ın sonlarına kadar kesin bilgiler yer almamaktadır. Bununla birlikte ilk Karahanlı  hükümdarı, 819 yılından itibaren Maveraünnehr’de hüküm süren ve Samanîlerle mücadeleye başlayan Bilge Kül Kadır Han’dır. Onun ölümünden sonra yönetimi iki oğlu paylaşmış, Balasagun’u merkez edinen Doğu Kağanlığına Bazır, Batı Kağanlığına ise Ogulçak getirilmiştir. Ogulçak’ın yeğeni olan Satuk Bugra Han’ın 920’de islâmiyeti kabul etmesi ve bunu devletin batı bölümünün resmî dini yapması ile Türklük adına yepyeni bir sayfa açılmıştır. Müslüman olduktan sonra èAbdü’l-kerìm adını alan Satuk Bugra Han, büyük kagan ile mücadelesinde kendi dönemine kadar çatışma halinde bulunulan başka bir müslüman devlet olan Samanîlerden yardım almıştır. Satuk Bugra Han’ın 955’te ölümü üzerine yerine geçen oğlu Baytaş (Musa bin 'Abdü’l-kerìm), devletin doğu kolunun da islâmlaşmasını sağlamıştır. Özellikle Baytaş’ın oğlu Harun zamanında Karahanlılar Maveraünnehr’de hakim duruma gelmişler ve 992’de Samanoğullarının başkenti Buhara’ya girmişlerse de burayı ancak 999 yılında ele geçirmişlerdir. Karahanlıların Batı Türkistan’daki ilerlemelerine Gazneliler, Doğu Türkistan’daki ilerlemelerine ise Uygurlar engel olmuşlardır. 1042’de Karahanlı Devleti doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmış, 1089’da Melikşah’ın Maveraünnehr’e girmesi ile Doğu Karahanlılar, 1212’de Muhammed Harzemşah’ın Semerkant’ta başlayan bir ayaklanma üzerine burada Osman Han’ı öldürmesiyle de Batı Karahanlılar tarihe gömülmüşlerdir.

 

VII. yüzyılın başlarından itibaren özellikle müslüman Araplarla Türk boyları arasındaki ilişkiler sonucunda islâmiyet, Türkler arasında bireysel olarak kabul edilmeye başlansa da genel Türk tarihi çerçevesinde doğu ve batı Türkistan’da hüküm süren ilk müslüman Türk devleti Karahanlılar olmuştur. Doğuda X. yy’da Türklerin hayatlarında köklü bir değişikliğe yol açmış olan bu yeni dinin kabulü kuzey-batıda, Karadeniz’in kuzeyinde, Volga ve Kazan bölgesinde daha önce İdil Bulgarlarınca yaşanmıştır. IX. yy’ın sonlarına doğru Türkistan’dan ve diğer islâm dünyasından İdil’e gelen tüccarların etkisiyle bu bölgede islâm dini ve kültürü yayılmaya başlamış ve Bulgar Hanlığında ilk olarak kitle halinde müslümanlığı kabul eden gruplar ortaya çıkmıştır. 900 tarihlerinde Bulgar hanı Almış’ın müslümanlığı kabul etmesiyle bu hanlık islâmiyeti kabul eden ilk Türk devleti olmuştur. Almış Han 920 yıllarında Bağdad halifesinden din adamları ve mimarlar göndermesini istemiş bunun üzerine Halife Muktedir Bi’llah Ca'fer tarafından gönderilen heyet 922 mayısında Bulgar ülkesine ulaşmıştır. Bu tarihten sonra Bulgar Hanlığı Abbasî halifelerine bağlı bir müslüman yurdu olmuş ve halife ile Bulgar hanı adına sikkeler basılmış, taş camiler yapılmıştır[2].

 

Karahanlılar, X. yüzyılın sonlarına doğru Seyhun ve Ceyhun ırmakları arasındaki kültür merkezlerini yönetimleri altına almakla kalmamış özellikle islâmiyeti kabul etmeleri ile bu bölgenin kültüründen de faydalanmayı bilmişlerdir[3]. Böylece dönemin en güçlü ülkesi sayılan bu hanlığın sınırları içinde, yeni dinin gölgesi altında Türk dili ve edebiyatı adına yepyeni bir sayfa açılmıştır.

Karahanlı Türkçesi, X-XIII. yüzyıllar arasında Eski Türkçenin  devamı olarak gelişen,  Doğu ve Batı Türkistan’da yayılan Türk diline verilen addır. Dil  tarihimizde  bu  dönem  Türkçesi  aynı zamanda  Karluk-Uygur Türkçesi, Hakaniye Türkçesi  ve  Orta Türkçe adları ile de anılmaktadır.

 

Her din ve mezhep kendi uygarlığını birlikte getirdiği için, X. yüzyılın sonlarına doğru -Tarım havzası ve İrtiş ötesindeki Türkler dışında- islâmiyeti kabul eden Türk dünyası böylece yeni bir uygarlık dairesine girmiş,  islâm dinine özgü yaşantı biçimi gibi bu dine ait kavramlar da Türklerin yaşantısına, düşünce biçimine ve diline yansımıştır.

 

Karahanlı Türkçesi dil özellikleri bakımından Doğu Türkistan’daki Eski Uygur Türkçesinin devamı niteliğindedir. Yalnız yukarıda çok kısa bir şekilde tarihî olaylarını özetlediğimiz dönemde Orta-Asya Türk-İslâm bölgesindeki çatışmalar nedeniyle Türk boylarının farklı coğrafyalara göç etmesi bölgenin dilinde birtakım değişikler yaratmış ve bunun bir sonucu olarak ağız farklılıkları –Köktürkçe ve Eski Uygur Türkçesinin yanında- Karahanlı Türkçesinin temelini oluşturmuştur. Bu dönemde dil verilerimiz bakımından en köklü değişiklik, islâm dininin etkisiyle Arap alfabesi başka bir deyişle Kur’an yazısının  kullanılmaya başlanmasıdır. Fakat Karahanlı yazı dilinin kuruluş aşamasında Arap alfabesinin yanısıra Uygur alfabesinin de kullanıldığını gösteren tanıklar vardır. Bunlardan biri Karahanlı Türkçesinin istinsah tarihi belli en eski metni (Eylül-Ekim 1080 tarihli) olan bir tarla alım-satım senedidir. İslâm dünyasında Türklerin kullandığı bilinen en eski kâğıda yazılı olan bu belge Uygur harfleriyle yazılmıştır, fakat yer yer Arap alfabesinin kullanıldığı da görülmektedir[4]. Bu başlangıç yıllarından sonra Uygur yazısı, özellikle XIV. yüzyılın başlarından itibaren tekrar eski itibarını kazanmış, Orta Asya, İran ve Doğu Anadolu’da tekrar kullanılmaya başlanmıştır. Karahanlı Türkçesi eserlerinin Uygur yazılı nüshaları bu kapsamda değerlendirilmelidir[5].

 

Yukarıda sözünü ettiğimiz tarla satış senedi dışında Karahanlı Türkçesinin (=Türk-İslâm edebiyatının) yazılış tarihi bilinen ilk eseri 1069 yılına ait Kutadgu Bilig’dir. 

 

Kutadgu Bilig

İslâm uygarlığı çerçevesinde Türk nazım edebiyatının temelini kuran Kutaêàu Bilig (KB),  Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır. Balasagun’da yazılmaya başlanan eser, Kaşgar’da 1069/1070 yılında tamamlanmış ve Doğu Karahanlı hükümdarı Ebu 'Alì el-Hasan bin Süleyman’a (şerik-kagan sıfatı ile Tabgaç Bugra Kara Kagan. büyük-kagan olarak hükümdarlığı: 1077-1102/1103.) sunulmuştur[6].

 

Yusuf Has Hacib hakkında eserin giriş kısmındaki açıklamalardan başka daha ayrıntılı bilgiye ulaşılamamıştır. Buradan aslen Balasagunlu olan Yusuf’un sonradan Doğu Türkistan’ın kültür merkezlerinden biri olan Kaşgar’a göç ettiği ve eserini bitirip hükümdara sunduktan sonra “has haciblik” (saray nazırı) ünvanını aldığı öğrenilmektedir. Yazar hakkında kısıtlı olan bu bilgiye rağmen Yusuf Has Hacib’in Fârâbî ve İbni Sînâ’nın (dolayısıyla Aristo ve Eflatun’un) etkisinde kalacak derecede zamanın bilimine ayrıca Arap ve Fars edebiyatlarına vakıf olduğu ortaya koyduğu eserden anlaşılmaktadır[7]. 

 

Kutadgu Bilig’de işlenen temel konu kısaca “ideal insan”dır. Çünkü bir insanın adaletli olması, yalan söylememesi, ağırbaşlı ve alçak gönüllü olması, diline sahip çıkması gibi karakter özellikleri yanında iyi öğrenim görmesi, iyi hünerler kazanması, takva sahibi olması, gelenek-göreneklere ve görgü kurallarına uyması gibi sonradan kazanacağı iyi nitelikler de eserin esas konusunu oluşturmaktadır. Yusuf Has Hacib, eserde ortaya konan bu ideal insanı toplumdan soyutlaştırmamış onu toplum içine yerleştirerek diğer insanlarla ve kurumlarla ilişkilerinden sorumlu tutmuştur. Aile bireyleri arasındaki ilişki ve çocuğa verilecek eğitimin önemi gibi konularla toplumun çekirdeğini oluşturan aileden başlayarak, diğer kurumlar ve meslek sahiplerinin uymaları gereken hususları da ele almıştır. Hükümdar, hizmetkâr, vezir, bey, kumandan, elçi, hazinedar, saray aşçısı, hekim, bilgin, şair ve zanaatkâr gibi dolaylı ya da doğrudan toplumun hizmetinde bulunan bireylerde sahip olması gerekli nitelikler ele alınırken bunların birbirlerine karşı davranışları da açıklanmıştır. Kısacası eser, adından da anlaşılacağı üzere toplumun bir parçası olan insana hem bu dünyada hem de öteki dünyada “mutlu olma bilgisi” aşılamaktadır. İçeriği bakımından KB’i sosyolojik konuların da işlendiği bir siyaset-nâme olarak değerlendirmek mümkündür[8]. Bu arada KB, Türk devlet anlayışını ayrıntılı olarak işlemesi ve kültür tarihimize dair tanıklar vermesi bakımından da önemlidir[9].

 

KB, şeh-nâme vezni (fa'ulün fa'ulün fa'ulün fa'ul) ile mesnevi tarzında yazılmış 6645 beyitlik didaktik bir eserdir[10]. Ayrıca eserde halk şiiri geleneğine uyan 173 dörtlük de vardır. Eserin başında yazara ait olmayan mensur mukaddime ile 77 beyitlik manzum mukaddimede eser ve yazarı hakkında kısa bilgi verilmektedir. Eserde “bâb”lar bölümünden sonra bütün klâsik eserlerde olduğu gibi Tanrıya hamd ile peygamber ve dört halife için övgüye geçilmiştir. Asıl konuya bir bahâriye kasidesi olan hükümdara övgüden sonra başlanmıştır.

 

Eserin dört ana kavram üzerine kurulduğu ve bu kavramları dört kişinin temsil ettiği  mukaddimede şöyle açıklanmaktadır: Bu kitab tört agırlıg neme üze bina kılınmış turur; bir 'adl, ikinçi devlet, üçünçi 'akl, törtünçi kanaat. Yana tegme biriñe Türkçe bir at bérmiş turur; 'adlka Kün Togdı ilig at bérip padişah ornıña tutmış turur, devletka Ay Toldı at bérip vezìr ornıña kodmış turur, 'aklga Ögdülmiş at bérip vezìr oglı ornıña tutmış turur, kanaatga odgurmış at bérip vezìr karındaşı tép aymış turur, takı anlar ara su'al ve cevab münazara keçer. Eser bu ifadelerden anlaşılacağı üzere dört kişinin diyaloğu üzerine kurulmuştur[11]. Bu nedenle KB için tiyatro tarzında yazılmış allegorik bir eser de denilebilir.

 

Edebü’l-Müluk, 'Aynü’l-Memleket, Zìnetü’l-Ümera, Şah-name, Pend-name-i Müluk adlarıyla da anılan Kutadgu Bilig’in, Özbekçe (1971), Uygurca (1984, 1991), Kazakça (1986, 1989), Azerbaycan Türkçesi (1994) gibi çağdaş Türk dillerine yapılan çevirileri yanında Rusça (1983), İngilizce (1983) ve Çince (1986)’ye yapılmış çevirileri de vardır[12]. 

 

KB’in mevcut üç nüshası bilinmektedir:

1. Viyana Saray Kütüphanesi’nde bulunan bu nüsha, 17 Haziran 1439 tarihinde Herat’ta Uygur harfleriyle istinsah edilmiş ve XVIII. yy’ın sonlarında Hammer tarafından İstanbul’dan Viyana’ya götürülmüştür. A. Jaubert[13] tarafından tanıtılan nüsha üzerinde ilk çalışmayı Á. Vámbéry yapmıştır[14]. 1870 yılında yayımlanan bu çalışma, eserin Uygur harfleriyle verilen 915 beytinin okunuşunu ve Almancaya çevirisini içermektedir. KB’in tamamı üzerine ilk çalışma W. Radloff tarafından yapılmıştır. Radloff, 1890’da bu nüshanın tıpkıbasımını hazırlamış, 1891’de de transkripsiyonunu yayımlamıştır[15].

 

Viyana nüshasının tıpkıbasımı Türk Dil Kurumu tarafından 1942’de yapılmıştır[16]. Bu tıpkıbasımda A. İnan’ın “I. Kutadgu Biliğ Üzerine Genel Bilgiler, II. Kutadgu Biliğ’in İçindekiler, III. Kutadgu Bilig Nüshaları Arasındaki Ayrılıklar Üzerine Bir Deneme” başlıklı yazılarının bulunduğu “Kutadgu Biliğ Tıpkıbasımlarına Giriş” (s. 11-111) bölümü yer almaktadır. Ayrıca “Ekler” bölümünde R. Hulusî tarafından Barthold’un İngilizceden çevrilen TM I’deki “Kudatku Bilig’in Namına Yazıldığı Bugra Han Kimdir” yazısı (s. 112-113), F. Köprülü’nün Türk Edebiyatı Tarihi adlı eserinden KB ile ilgili bölüm (s. 114-123), M. Martmann ve İ. Necmi’nin eserin vezni ile ilgili daha önceki çalışmaları (s. 124-129) ile C. Brockelmann’ın İslâm Ansiklopedisi’ndeki (Leiden 1933, C.IV) “Yusuf Has Hacib” maddesi (s. 135-136) tekrar edilmiştir.

 

2. Fergana nüshası Z. Velidî Togan tarafından 1914 yılında bulunup tanıtılmıştır. Arap harfli, istinsah tarihi belli olmayan, 6095 beyitlik bu nüsha şimdi Taşkent’tedir[17]. Fergana nüshanın tıpkıbasımı Türk Dil Kurumu tarafından 1943 yılında yapılmıştır[18].

 

3. Kahire Hidiv Kitaplığı’ndaki Arap harfli nüsha 5800 beyit içermektedir. Radloff, bu nüshanın bulunmasıyla eserin iki nüshasına dayanan (Viyana ve Kahire) metin çalışmasını 1910’da yayımlamıştır[19]. Fakat bu yayın Altay Türkçelerinin ses özellikleri dikkate alınarak yapıldığı, eserin ve o dönem Türkçesinin dil özelliklerini yansıtmadığı için tarihî önemi dışında kullanılır nitelikte değildir[20]. Kahire nüshasının tıpkıbasımı 1943 ve 1993 yıllarında Türk Dil Kurumu ve Kültür Bakanlığı tarafından yapılmıştır[21].

 

KB’in tıpkıbasımlarının yayımlanmasının ardından eser üzerine yapılan çalışmalar hızlanmıştır. R.R. Arat, üç nüshayı karşılaştırarak 1947 yılında eserin metnini, 1959’da çevirisini yayımlamış[22], üçüncü indeks cildi ise posthumous eser olarak K. Eraslan, O.F. Sertkaya, N. Yüce tarafından baskıya hazırlanmıştır[23].

 

Arat’ın metin yayınından sonra bu çalışmayı dolayısıyla eseri esas alan pek çok çalışma yapılmıştır[24]. KB, söz varlığı ve Karahanlı Türkçesininin özelliklerini yansıtması bakımından taşıdığı önemle Türk dilinin başlangıcından XIII. yy’ı içine alacak şekilde hazırlanan sözlük ve gramer çalışmalarına kaynak teşkil etmiştir. Köktürk, Uygur ve Karahanlı Türkçesi dönemlerine ait sözlük malzemesini içeren Clasoun’un etimolojik sözlüğü ve Drevnetyurkskiy slovar’ adlı eserler bugün türkologlar için bunlardan en önemlileridir[25]. Ayrıca Brockelmann ve Sçerbak’ın gramerlerinde diğer tarihî Türkçeler yanında Karahanlı Türkçesine dolayısıyla KB’e de değinilmiştir[26]. Dilâçar, Kutadgu Bilig İncelemesi adlı çalışmasında eseri değişik yönleriyle ele almış ayrıca “Karahanlı Türkçesi Kılavuzu” bölümünde Karahanlı Türkçesinin belli başlı dil özelliklerini Köktürkçe ile karşılaştırmalı olarak vermiştir. A. B. Ercilasun’un KB ile ilgili gramer çalışması sadece fiiller üzerinedir[27]. Ayrıca KB’in de irdelendiği Karahanlı Türkçesine özgü ilk gramer çalışmaları M. Mansuroğlu ve N. Hacıeminoğlu tarafından yapılmıştır[28].

 

Karahanlı Türkçesi Kur'an Tercümeleri

Edebî eser olarak değilse de dil metni bakımından özel bir önem taşıyan ilk Kur’an çevirilerinin de Karahanlı Türkçesi eserleri olarak burada ele alınması yerinde olacaktır. Kur’an’ın başka bir dile yani Farsçaya ilk çevirisi Samanî hükümdarı Mansur bin Nuh’un (öl. 976) emriyle  X. yüzyılın son yarısında yapılmıştır. Taberî’nin Arapça yazdığı meşhur tefsirine dayanan bu çevirinin büyük bir kurul tarafından meydana getirildiği ve bu kurulda İspicâb’dan gelen iki Türk bilgininin bulunduğu çevirinin önsözündeki açıklamalardan ortaya konulmuştur.

 

İlk Türkçe Kur’an çevirisinin tarihi konusunda bugün için elimizde kesin bilgiler yoksa da bu çevirinin Türklerin İslâmiyeti devlet dini olarak kabul etmelerinden sonra yani X. yy ve devamında Karahanlı Türkçesiyle yapılmış olduğu tahmin edilebilir. Ancak bu çevirilerin istinsah tarihlerinin geç dönemlere rastlaması ve eserler üzerinde ayrıntılı çalışmaların yapılmaması, dil özelliklerinin tam anlamıyla ortaya konulamaması gibi nedenlerle çevirilere kaynaklık eden asıl nüsha konusunda farklı görüşler ortaya atılmıştır. 

 

Karahanlı Türkçesiyle yapılmış Kur’an çevirileri:

1. Manchester (İngiltere), Rylands Kitaplığı Arapça Yazmalar 25-38. Ayrıca Dublin, Chester Beatty Kitaplığı MS 1600 ve MS 1630’da kayıtlı iki varak. Bu nüsha üzerinde Eckmann'ın sözlük çalışması dışında benim giriş, metin, notlar ve dizin bölümlerini içeren bir çalışmam 2004 yılında yayımlanmıştır[2].

Satırarası bu Kur’an çevirisi aynı zamanda ilk Farsça çeviriyi de içermektedir. Bu nedenle üç dilli olan bu çevirinin X. yy’da ilk Farsça çeviriyi yapan kuruldaki Türk bilginler tarafından ortaya konulduğu güçlü bir olasılıktır.  Bu görüşü çevirinin dil özellikleri ve söz varlığı destekleyecek durumdadır. Karahanlı Türkçesinin ilk ürünü olan bu çevirinin yazılış yılını 961-976 (Mansur bin Nuh’un hükümranlık dönemi) olarak kabul ettiğimizde bunu hemen hemen 100 yıllık bir ara ile Kutadgu Bilig takip etmektedir.

 

2. Türk İslam Eserleri Müzesi, No.73.

Bu çeviri, Şiraz’da 734/1333-1334 yılında İl-Hanì Ebu Sa'id’in hükümranlığı döneminde (1317-1336) Muhammed ibn Hacì Devletşah tarafından istinsah edilmiştir.

 

J. Eckmann, dil özellikleri bakımından bu nüshanın on iki-on üçüncü yüzyıllar (Karahanlı devri) Orta Asya İslâmî Türk yazı dilinin durumunu yansıttığını belirtmiştir[3]. A. İnan ise çeviride Eski Türkçe sözcükler yanında XIV. yüzyıla ait söz varlığının da bulunmasından dolayı nüshayı XIV. yy. eserleri arasında değerlendirmiştir[4].

 

3. Taşkent, Özbek İlimler Akademisi, No.2854, demirbaş No. 2008.

Semenov’un XIII. yüzyıl eserleri içinde değerlendirdiği bu çeviri tam olmayıp Arapça metnin satırarası Farsça ve Türkçeye kelime-kelime çevirisidir[5].

 

4. Leningrad Asya Müzesi Kitaplığı, Cod. Mus. As. 332 co-Wabidow 1914, No.2475[6].

TİEM 73 numarada kayıtlı çeviri dışında diğer nüshalarda olduğu gibi müstensihi ve yazılış tarihi tespit edilemeyen bu nüsha, Anonim Tefsir veya Orta Asya Tefsiri diye de bilinmektedir. Bu çevirinin diğerlerinden farkı satırarası kelime-kelime çevirinin yanında surelerle ile ilgili tefsir ve hikâyelere de yer vermesidir. Yalnız bunlar arasında kullanılan dil farklıdır. Satırarası çevirinin dili Karahanlı Türkçesi iken tefsir ve hikâyeler için Kıpçak, Oğuz ve Çağatay unsurlarının yer aldığı Harezm Türkçesi kullanılmıştır.