Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

Dìvanu Lugati’t-Türk

Kaşgarlı Mahmud tarafından 1072’de kaleme alınan Dìvanu Lugati’t-Türk (DLT), iki yılda tamamlanarak 1075-1095 yılları arasında Bağdat’ta hüküm süren Abbasî halifesi Muhammed el-Muktedî bi-emri’llah’a sunulmuştur[1].

 

Diğer kaynaklardan öğrendiğimize göre DLT’ten başka bugün elimize geçmemiş olan Kitabu Cevahirü’n-nahv fi’l-Lugati’t-Türk adlı Türk dilinin ilk gramer kitabının da yazarı olan ve bu eserleriyle Türkolojinin kurucusu unvanını hak eden Kaşgarlı Mahmud, Karahanlılar hanedanındandır. O. Pritsak, İslâm Ansiklopedisi’nin “Karahanlılar” maddesinde Kaşgarlı Mahmud’un şeceresini baba tarafından büyükbabası olan “Bugra Han” lakaplı 1057-1058 yılları arasında 15 ay hüküm süren büyük-kağan Muhammed bin Yusuf’a bağlamıştır. Ancak bu konuyu aydınlığa çıkaracak çalışma sadece Pritsak’ın yukarıdaki yazısıyla sınırlı kalmamış, Kaşgarlı Mahmud’u ve eserini bir arada değerlendiren pek çok çalışma yapılmıştır[2].

 

DLT, Türkçe kelimelerin karşılarında anlam ve açıklamalarının Arapça verildiği basit bir Türkçe-Arapça sözlük değildir. Kaşgarlı Mahmud’un eserinde uyguladığı yöntem bakımından Arap dilcisi Ebu İbrahìm İshak ibn İbrahìm el-Farabì’nin Dìvan el Edeb fì Beyan Lugat el-'Arab’a çok benzediği bilimadamları arasında tartışılsa da bu gerçek, genel türkoloji açısından eserin ve yazarının değerini göz ardı ettirecek türden değildir[3]. Türkçe bilmeyenlere bu dili öğretmek ve Türkçenin gücünü kanıtlamak amacıyla yazılan DLT, bugünkü anlamda uygulamalı dilbilim metodunu esas almıştır. Yani kelimelerin sadece anlamları verilmekle kalınmamış, onunla ilgili atasözü, deyim, şiir, efsane, destan gibi kısa metinlerle Türklerin kültürel değerleri de anlatılmaya çalışılmıştır. Ayrıca gerektiği yerde ele alınan kelimeyle ilgili dil özellikleri açıklanmış ve bunların farklı Türk boyları arasındaki yansıması da ifade edilmiştir. Bu nedenle DLT ilk Türkçe sözlük olmasının yanında Türk dilinin ilk gramer kitabı, çeşitli Türk boylarının dilleri üzerine bilgi veren ilk diyalektolojik çalışma, kelimeler için verdiği örnek cümlelerle yazıldığı dönem Türk coğrafyası, boyları, yaşayış tarzları hakkında bilgi veren ilk Türk ansiklopedisi, yine örnekler arasında geçen şiir, atasözleri destan ve efsaneleriyle Türk edebiyatının çeşitli türlerinde Karahanlı dönemi ve öncesini yansıtan bir antolojidir[4].

DLT’ün bugün için bilinen tek nüshası İstanbul, Millet Genel Kütüphanesi, Ali Emirî, Arabî No: 4189’da kayıtlıdır. Save’li Muhammed bin Ebì Bekr tarafından 27 Şevval 664 /1 Ağustos 1266’da istinsah edilen bu yazma Ali Emiri tarafından İstanbul’da bir sahafta bulunmuştur. Türk dili adına bu büyük keşiften hemen sonra eser, Ali Emiri’nin izniyle Kilisli Rıfat (Bilge) tarafından 1917-1919 yılları arasında Arap harfleriyle üç cilt olarak yayımlanmıştır[5]. Bunun ardından 1920-1924 yılları arasındaki yazılarında DLT’teki şiirler üzerinde duran ve bunların Almanca çevirilerini veren Brockelmann’ın 1928’de kelimelerin Almanca karşılıklarını verdiği index çalışması eserin söz varlığını ilk ortaya koyan çalışma olması bakımından önemlidir[6]. Eserin Türkiye Türkçesine ilk çevirisi B. Atalay tarafından üç cilt olarak 1939-1941 yıllarında yapılmış, bu çalışma 1941 ve 1943’teki tıpkıbasım ve “Endeks” ile tamamlanmıştır[7]. DLT’ün Arap harfli dizini D. Dilçin tarafından 1957 yılında yayımlanmış[8] ayrıca B. Atalay’ın “Endeks”i, madde başı olan kelimelerin sadece anlamlarının verildiği sözlük düzeninde yeniden ele alınmıştır[9]. Türk Dil Kurumu tarafından yapılan tıpkıbasımdan başka Kültür Bakanlığı 1990’da eserin orijinal boyutlarında ve renkli olarak yeni bir yayınını yapmıştır[10].

 

“Türk Dillerinin Sözlüğü” şeklinde adını Türkiye Türkçesine çevirdiğimiz DLT, bütün Türk dilleri için kaynak eser durumundadır. 22. dipnotun Gramer başlıklı bölümünde verilen bibliyografyadan eserin bu özelliği ve Kaşgarlı Mahmud’un diyalektolog kimliği anlaşılacaktır. Eser, bu yönüyle çeşitli çalışmalarda irdelenmesinin yanı sıra bütün olarak da çeşitli Türk dillerine çevrilmiştir. B. Atalay’ın çalışmasını esas alan bu çevirilerden ilki 1960-1963 yılları arasında S. M. Muttalibov tarafından Özbekçeye yapılan üç ciltlik çeviridir[11]. Bu çevirinin indeksini Muttalibov ile G. Abdurrahmanov yayımlamışlardır[12]. İndeks-lugat cildinin son iki bölümünde K. Mahmutov’un hazırladığı ek indeksi ile G. Abdurrahmanov ve Ş. Şükürov’un birlikte kaleme aldıkları Karahanlı Türkçesi grameri yer almaktadır[13].  DLT, 1981-1984 yılları arasında Yeni Uygur Türkçesine[14], 1997-1998 arasında ise Kazakçaya üçer cilt halinde çevrilmiştir[15].

DLT, R. Dankoff ve J. M. Kelly tarafından 1982-1985 yıllarında İngilizce olarak yayımlanmıştır[16]. İngilizce çeviride DLT ile ilgili Atalay’ın çalışmalarındaki yanlış ve eksikler için özellikle 1969 yılında Leningrad’da yayımlanan Drevnetyurkskiy Slovar’ ve 1972 yılında G. Clauson tarafından Oxford’da yayımlanan An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish dikkate alınmış ve bu düzeltilere yenileri eklenmiştir.

          

'Atabetü’l- Hakayık

Dinî çerçevede manzum bir ahlâk kitabı olan 'Atabetü’l-Hakayık (AH), tahminen XII. yy’da Edìb Ahmed Yüknekì tarafından yazılıp meliki’t-türki ve’l-'acem Muhammed Dad İspehsalar Beg’e takdim edilmiştir.

 

AH, KB gibi mütekarip vezninde (fa'ulün fa'ulün fa'ulün fa'ul) kaleme alınmıştır. Esere İslâmî muhitin bir özelliği olarak Tanrı, peygamber, dört halife ve eserin takdim edildiği kişiye yapılan övgü ile başlanmış, asıl konuya sebeb-i te’lif bölümünden sonra geçilmiştir. Toplam 80 dize tutan bu bölümler beyitler halinde gazel nazım şekli ile yazılmıştır. Asıl konu ise dörtlükler şeklinde aaxa uyak düzeninde işlenmiştir. Genelde Arapça olan bâb başlıkları “bilginin faydası ve bilgisizliğin zararları, dilin muhafazı, dünyanın dönekliği, cömertliğin medhi ve hasisliğin zemmi, tevazu ve kibir, harislik, kerem, hilm ve diğer iyilikler, zamanenin bozukluğu, kitap sahibinin özrü” hakkındadır. Adı “hakikatlerin eşiği” anlamına gelen bu eser konusu ve amacı bakımından özellikle bazı bölümlerde KB’e çok benzese de, üslup ve sunuş tarzı bakımından ondan tamamıyla ayrılmaktadır.

 

Esere asıl metni oluşturan 101 dörtlükten sonra üç parça eklenmiştir. Aynı vezinde yazılan bu üç parçadan ikisi birer dörtlükten sonuncusu ise dizeleri kendi arasında kafiyelenmiş 10 beyitten oluşmaktadır. Eseri ve yazarını okuyucuya takdim edecek türde yazılan bu ilave dörtlüklerden ilkinin yazarı belli değildir. İkincisi için ise bazı nüshalarda Emîr Seyfeddin adı kayıtlıdır. Ancak söz konusu nüshalarda başlığa sonradan kaydedildiği anlaşılan bu bilginin doğruluğu, XV. yy’ın ilk yarısında Seyfî mahlasıyla Türkçe ve Farsça şiirler yazan şairin bütün eserlerinin değerlendirilmesine bağlıdır. İfade bakımından birbirine çok benzeyen bu iki dörtlükte edìbler edìbi fazıllar başı diye sunulan şairin doğuştan kör olduğu, eserin on dört bâb üzre yazıldığı, bu sözlerin en az altın yüklü bir fil değerinde olduğu, Tanrının gevher gibi söz söyleyen şaire rahmette bulunacağı ve kıyamet gününde şairin yaranların eşi olacağı belirtilmektedir. Üçüncü ek metin, Timur’un ölümünden sonra kumandanlığı yanında devlet yönetiminde de söz sahibi olan Arslan Hoca Tarhan’a aittir. Bu bölümde Yüknekli olan şairin babasının adının Mahmud olduğu, Arap usulüne göre esere 'Atabetü’l-Hakayık adının verildiği, Edìb’in gönül rikkati ile söylediği sözlerin Kaşgar dili ile kaleme alındığı, bu dili bilen herkesin eseri anlayabileceğinden bahsedilmektedir.

 

Mahmud oğlu Edìb Ahmed’in hayatı hakkında yaşadığı dönem ve yeri bile ortaya koyan herhangi kesin bir bilgiye bugün için ulaşılamamıştır. Şair adını eserinin son bâbında “Edìb Ahmed atım edeb pend sözüm” dizesi ile kendisi söylemiş bunun dışında yukarıda açıklanan üç ek metinde şair sadece unvanıyla “edìb” şeklinde anılmıştır. F. Köprülü, “'Atabetü’l-Hakayık’a 'A'id[17]” adlı yazısında Nevayî’nin Nesayimü’l-Mahabbe min Şemayimi’l-Fütüvve[18] adlı eserinde Edìb Ahmed için nakledilen rivayeti aktarmaktadır. Buna göre aslen Türk olan, hakkında Nevayî zamanında bile birçok menkıbe söylenilen Edìb Ahmed, “anadan togma kör imiş, lakin gayet zekì, zahid, muttakì imiş. Meskeni Bagdaddan bir kaç fersah-bazılarına göre dört fersah- mesafede imiş. Her gün bu uzun mesafeyi kat' ile İmam-ı A'zamıñ dersine gelir ve bir mes'ele ögrenirmiş.” Köprülü, makalenin sonunda bu rivayette Nevayî’nin kaydettiği Edìb Ahmed’in AH’ın şairi olarak kabul edilemeyeceğini vurgulamaktadır. Çünkü ona göre İmam-ı A’zam ile çağdaş olan Dad Sipehsalar Muhammed Beg adlı bir Türk emîri bulunmamaktadır hatta o dönemde böyle bir unvan bile mevcut değildir. Eserin şairi konusundaki bu bilinmezlik Meliki’t-türki ve’l-'acem unvanıyla  adı geçen hükümdar Dad Sipehsalar Muhammed Beg için de geçerlidir.

 

AH’ın bugünkü nüshaları arasında en iyileri İstanbul’daki kütüphanelerde yer almaktadır. Bâb başlıkları ile ayet ve hadis gibi Arapça ibareler dışında tamamıyla Uygur harfleriyle kaleme alınan Ayasofya Kütüphanesi No.4012’deki nüsha, eserin gerçek adını ve takdim edildiği kişiyi tespit etme bakımından önemlidir. 1444 yılında Semerkand’da istinsah edilen ve Uygur hat sanatının en güzel örneklerinden birini teşkil eden bu nüsha, N. Asım tarafından tanıtılmıştır[19]. Eserin diğer önemli bir nüshası yine Ayasofya Kütüphanesi No. 4757’de kayıtlı bir mecmuanın başında bulunmaktadır. Abdürrezzak Bahşı tarafından 1480 yılında düzenlenen mecmuadaki bu nüshada Uygurca satırların altında Arap harfleriyle bunların nasıl okunacağı da yazılmıştır. N. Asım’ın yukarıda sözü edilen tanıtma yazısında Ayasofya Kütüphanesindeki bu iki nüshanın karşılaştırılması da yapılmıştır. Topkapı Sarayı-Hazine Kayıt No. 35552, Sıra No. 244, Hususî No. 14’te kayıtlı  Arap harfleriyle yazılmış nüshada ise eserin adı Hibetü’l-Hakayık şeklinde geçmektedir[20].

 

AH üzerinde ilk çalışmayı N. Asım yapmıştır. Onun 1918’deki yayını metin, tercüme ve izah ile faksimileden oluşmaktadır[21]. Eserin bütün nüshalarının karşılaştırılmasıyla metninin ortaya konulduğu son çalışma R.R. Arat’a aittir[22]. Bu yayın “Edib Ahmed, Muhammed Dâd Sipehsâlâr Beg, Atebetü’l-Hakayık, AH’ın Bâbları ve Bâb Başlıkları, AH’ın Yeniden Tanzimi ve Arslan Hoca Tarhan, AH’ın Bugünkü nüshaları, AH’ın Metni Üzerinde Araştırmalar” başlıklarının yer aldığı Giriş bölümünden sonra “Asıl Metin, İlave Parçalar, Tercüme, Notlar, Tahlilî Fihrist”ten oluşmaktadır. Ayrıca Arat, çalışmasının sonuna AH’ın Semerkand (Ayasofya), İstanbul (Ayasofya), İstanbul (Topkapı Sarayı), Ankara (Seyid Ali), Ankara (Maarif Kütüphanesi), Berlin (İlimler Akademisi) nüshalarının tıpkıbasımlarını da eklemiştir. 

Ahmet Yesevi ve Divan-ı Hikmet

K. Eraslan’ın “Sufî bir şair ve tarikat sahibi bir mürşid olarak Türk milletinin manevî hayatında asırlarca nüfuzu devam eden ve çeşitli tarikatler üzerinde de müessir olan Ahmed-i Yesevî, dikkate değer bir şahsiyettir. Şeyh Ferîdü’d-dîn-i Attâr’ın “Pîr-i Türkistan” şeklinde vasıflandırdığı Ahmed-i Yesevî’nin menkıbeleri ve kendisine isnad edilen kerametleri Türk dünyasında öylesine yayılıp benimsenmiştir ki zamanla tarihî hüviyeti unutulup yerini menkıbevî hüviyeti almıştır” sözleri, Dìvan-ı Hikmet sahibinin hayatı hakkında kesin bilgilere sahip olunmadığını ve değişik açılardan onun Türk dünyasındaki önemini özetlemektedir. Doğum tarihi ve yeri kesin şekilde bilinmeyen Ahmed Yesevì’nin Yusuf-ı Hemedanì’ye intisabı göz önüne alındığında XI. yy’ın ikinci yarısında yaşadığı tahmin edilmektedir. Doğum yerinin de Sayram ve Yesi olduğuna dair çeşitli rivayetler vardır.

 

Dinî-tasavvufî halk edebiyatımızın ilk temsilcisi olan Ahmed Yesevì’nin “hikmet” adı verilen şiirlerinin yer aldığı Dìvan-ı Hikmet, Yesevì’den çok sonra kurucu olduğu Yesevî dervişleri tarafından değişik bölgelerde düzenlenmiştir. Bu nedenle Dìvan-ı Hikmet’teki şiirler dil özellikleri bakımından XI. yy Karahanlı Türkçesini aksettirecek nitelikte değildir. Üstelik Dìvan-ı Hikmet’in bazı nüshalarında diğer Yesevî dervişlerinin aynı tarz ve içerikteki hikmetleri de vardır. Bu nedenle Ahmed Yesevì’ye atfedilen şiirlerin gerçekten ona ait olup olmadığı hususunda her zaman için bir soru işareti belirmektedir.

 

Bu konuda yapılan derli toplu tek çalışma K. Eraslan’ın Dîvan-ı Hikmet’ten Seçmeler adlı 1983 yılındaki yayınıdır[1]. Eraslan bu çalışmasında elde edebildiğini belirttiği Dìvan-ı Hikmet’in yazma ve basma nüshaları ile hikmet mecmualarını tarayarak tespit ettiği 70 hikmet ile onların Türkiye Türkçesine çevirisini vermiştir. Ayrıca bu çalışmanın gerek “Giriş” gerekse “Notlar” kısmında Aómed Yesevì ve hikmetleri tüm ayrıntısıyla ele alınmıştır.