Söz Yapımı
SÖZ YAPIMI
İsimden İsim Yapım Ekleri
1. +(X)ç: Ulandığı söze küçültme ve sevgi anlamı katar.
ata+ç+ım ‘babacığım’ (Ongin 12) < ata ‘baba’
kaŋ+ıç+ım ‘babacığım’ (Abakan 14) < kaŋ ‘baba’ (KT D11)
beg+iç+im ‘beyciğim’ (Abakan 7) < beg ‘bey’ (KT D20)
içi+ç+im ‘ağabeyciğim’ (Uybat III 6) < eçi ~ içi ‘ağabey’ (BK D20)
2. +çI: Meslek adları veya bir işi sürekli yapan anlamında adlar yapar.
bediz+çi ‘ressam, heykeltraş’ (KT G11) < bediz ‘resim, heykel’ (KT G12)
tamga+çı ‘mühürdar” (KT K13) < tamga ‘damga, mühür’
armak+çı ‘aldatıcı, hilekâr’ (KT D6) < armak ‘aldatmak”
yog+çı ‘cenaze törenine katılan yasçı, yas tutucu’ (BK D5) < yog ‘cenaze töreni’ (BK G10)
sıgıt+çı ‘yasçı, ağlayıcı’ (BK D5) < sıgıt ‘yas, matem’ (KT K11)
yagı+çı ‘savaşçı, savaşı yöneten’ (T 50) < yagı “düşman” (KT D9)
3. +daş: Kan bağı olan kişileri belirtmek için kullanılan sözcükler türetir.
ka+daş ‘kardeş, yakın akraba’ (Uyuk-Turan 1) < *ka ‘akraba, aile’
4. +dem: Çok az örnekte yer alır.
er+dem ‘erdem, yiğitlik, cesaret’ (Küli Çor B4) < er ‘erkek’ (BK D11)
5. +dXn: Yön zarfları yapan sözcükler türetir.
kurı+dın ‘batıda’ (KT B1) < *kurı ‘arka, batı’; krş. kurıgaru ‘batıya doğru, batıda’ (KT D24)
öŋ+dün ‘önde, doğuda’ (T 29) < öŋ ‘ön, ileri’
yır+dın+ta ‘kuzeyden’ sözcüğündeki +ta bulunma-çıkma durumu eki; yır+dın (T 11) < *yır ‘kuzey’; krş. yırıya (KT G1), yırıgaru (BK K3)
ki+din ‘batı, batıdan’ (Moyun Çor D3) < *ki ‘arka, geri, batı’; krş. kerü (KT D2, Küli Çor 16)
6. +gaç: Küçültme eki.
ı+gaç ‘ağaç’ (T 25) < ı ‘orman’ (T 4)
7. +gU: Nitelik adları yapar.
negü+de ‘nerede’ (Irk Bitig B24) sözcüğünde +de bulunma durumu eki, negü < ne ‘ne, hangi’ (BK D9)
ed+gü ‘iyi, yarar, kazanç’ (BK D19) < ed ‘mal, değerli şey’; krş. edsiz ‘faydasız’, edlig ‘değerli, kıymetli’, edger- ‘gelişmek’
baş+gu ‘alnı beyaz akıtmalı’ (KT D37) < baş ‘baş’ (BK D25)
8. +kıńa: Küçültme isimleri yapar.
az+kıńa ‘azıcık, pek az’ (KT D34, T9) < az ‘az’ (KT G10)
9. +Il: Renk adları yapar.
yaş+ıl ‘yeşil’ (KT D17, BK D15) < yaş ‘yaş, taze, yeşil ot’ (Irk Bitig 18, 54)
kız+ıl ‘kızıl, kırmızı’ (T 52) < kız ‘sıcak’; krş. kızar- ‘kızarmak, kızıla dönmek’
10. +lXg: ‘sahip, sahip olan’ anlamında sıfatlar yapar.
el+lig ‘devletli, devlet sahibi’ (BK D24) < el ‘devlet; memleket’ (KT D4)
baş+lıg ‘başı olan, gururlu, mağrur’ (BK D3) < baş ‘baş’ (KT D33)
tiz+lig ‘dizli, güçlü’ (BK K10) < tiz ‘diz’
yol+lug ‘-kişi adı- talihli, mutlu’ (KT G13) < yol ‘mutluluk, talih’
küŋ+lüg ‘kadın kölesi olan, cariyeli’ (BK D18) < küŋ ‘cariye, kadın köle’ (BK D18)
kul+lug ‘kul sahibi olan, kullu’ (KT D21) < kul ‘-erkek için- kul, köle’ (KT D21)
kerekü+lüg ‘çadırlı, göçebe’ (BK D1) < kerekü ‘çadır’
11. +lXk: Soyut adlar yapar.
eşi+lik ‘eş olmaya layık, hanım olacak’ (KT D24) < eşi ‘hanım, soylu kadın’
beg+lik ‘bey olmaya layık, bey olacak’ (KT D24) < beg ‘bey’ (KT D20)
adgır+lık ‘aygır olacak olan’ (Irk Bitig 5) < adgır ‘aygır’ (KT D36)
öz+lük ‘kişiye ait, şahsi’ (Küli Çor D3) < öz ‘kendi’
12. +sXz: Yokluk sıfatları türetir..
buŋ+suz ‘bunsuz, dertsiz, tasasız’ (BK K12) < buŋ ‘dert, sıkıntı, sıkıntı’ (KT G3)
san+sız ‘sayısız’ (BK G12) < san ‘sayı’
ög+süz ‘öksüz, annesiz’ (KT K9) < ög ‘anne, üvey anne’ (KT K9)
aş+sız ‘aşsız, yemeksiz, fakir’ (KT D26) < aş ‘yemek, yiyecek’
kergek+siz ‘gereksiz, fazlasıyla’ (KT K12) < kergek ‘gerek, yok, bulunmayan’ (KT D4)
kalı+sız ‘tamamıyla, bütünüyle’ (KT K1) < kalı ‘kalıntı, artık’
13. +(X)ş:
öd+üş ‘tam gün, 24 saat’ (BK GD) < öd ‘zaman’ (KT G1)
bag+ış ‘bağ, ip’ (Irk Bitig 18) < bag ‘bağ, ip’ < ba- ‘bağlamak’
agı+ş ‘servet, hazine, mal mülk’ (KT GB) < agı ‘ipekli kumaş’ (KT G5)
14. +DI: Zarflar türetir.
katıg+tı ‘sıkıca’ (Irk Bitig 33), katıg+dı (KT G2) < katıg ‘katı, sıkı’
edgü+ti ‘iyice’ (KT G2) < edgü ‘iyi’
ekin+ti ‘ikinci olarak’ (KT K5) < eki, ekin ‘2’
İsimden Fiil Yapım Ekleri
1. +A-: Geçişsiz fiiller türetir.
bediz+e-t- ‘resim ve heykellerle süsletmek’ (KT G11) < bediz ‘resim, heykel’ (KT G12)
buln+a- ‘tutsak etmek’ (Küli Çor D10) < bulun ‘tutsak, esir’
sıgt+a- ‘yas tutmak, ağlamak’ (BK D5) < sıgıt ‘yas, feryat’ (KT K11)
yaş+a- ‘yaşamak, … yaşında olmak’ (KT K2) < yaş ‘yaş, ömür yaşı’ (BK D14)
2. +Ad-: Geçişsiz fiiller türetir.
buŋ+ad- ‘bunalmak, sıkılmak’ (T 26) < buŋ ‘bun, sıkıntı, dert’ (KT G3)
kul+ad- ‘kul olmak’ (KT D13) < kul ‘kul, köle’ (KT D21)
küŋ+ed- ‘cariye olmak’ (KT D13) < küŋ ‘cariye’ (BK D18)
yok+ad- ‘yok olmak’ (KT D10) < yok ‘yok’ (KT D11) < yo- ‘yok olmak’
3. +dI-:
u+dı- ‘uyumak’ (KT D27) < u ‘uyku’ (KT D35)
4. +gAr-: Geçişli fiiller türetir.
iç+ger- ‘bağımlı kılmak, tabi kılmak’ (BK D25) < iç ‘iç’ (KT G14)
taş+gar- ‘dışarı çıkarmak’ (Moyun Çor D10) < taş ‘dış’ (KT G12)
5. +I-: Genelde geçişsiz fiiller türetir.
bit+i- ‘yazmak’ (KT G13) < Çince pi ‘yazı fırçası’ < piet ‘fırça’
tok+ı- ‘savaşta mağlup etmek, dövmek’ (BK G8) < tok ‘yansıma sözcük’
6. +(I)k-: Geçişsiz fiiller türetir.
tag+ık- ‘dağa çıkmak’ (KT D12) < tag ‘dağ’ (BK G7)
taş+ık- ‘dışarı çıkmak; baş kaldırmak, isyan etmek’ (KT K8) < taş ‘dış’ (BK K14)
iç+ik- ‘içeri girmek; tabi olmak, bağımlı olmak’ (KT D10) < iç ‘iç’ (KT G12)
kü+k- ‘ünlü olmak’ (Küli Çor B4) < kü ‘ün, şöhret’ (KT D12)
7. +kA-:
yarlı(g)+ka- ‘buyurmak, hükmetmek, (tanrı) lutfetmek’ (KT G9) < yarlıg ‘hüküm, buyruk’ < yarıl- ‘hüküm verilmek’ < yar- ‘hüküm vermek’
8. +lA-: Sık kullanılan isimden fiil türetme ekidir.
sü+le- ‘ordu sevk etmek’ (BK D40) < sü ‘ordu, asker’ (KT K5)
tap(ı)+la-ma- ‘tasvip etmemek, beğenmemek’ (BK D35) < tapı ‘anlaşma’
yog+la- ‘yas tutmak’ (BK D5) < yog ‘cenaze töreni’ (BK G10)
tıŋ+la- ‘dinlemek’ (Irk Bitig 58) < tıŋ ‘ses, nefes’
kış+la- ‘kışı geçirmek’ (BK D31) < kış ‘kış’ (BK G2)
il+le- ‘devlet kurmak’ (BK D7) < il ‘devlet’ (KT G10); krş. el
kagan+la- ‘hakan yapmak’ (KT K7) < kagan ‘kağan, hakan’ (KT G3)
kulun+la- ‘(kısrak) yavrulamak’ (Irk Bitig 5) < kulun ‘tay’
9. +sIrA-: Bir şeyden yoksun olmak anlamında fiiller türetir.
kagan+sıra- ‘hakansız kalmak’ (KT D13) < kagan ‘kağan’ (KT G1)
el+sire- ‘devletsiz kalmak’ (KT D13) < el ‘devlet’ (KT D4)
urug+sıra-t- ‘dölsüz bırakmak’ (KT D10) < urug ‘döl, nesil’
Fiilden İsim Yapım Ekleri
1. -A: Eylem zarfı türetir:
yan-a ‘yine’ (KT D10) < yan- ‘dönmek’ (KT D28)
tap-a ‘-a doğru’ (KT D35) < tap- ‘bulmak’
tegr-e ‘çevre’ (T 8) < tegir- ‘kuşatmak, çevirmek’ < teg- ‘hücum etmek’ (KT K2)
2. -(X)g: Fiilin sonucunu bildiren adlar türetir:
bil-ig ‘bilgi’ (KT G7) < bil- ‘bilmek’ (KT G11)
er-ig ‘erişilen yer’ (KT G13) < er- ‘ermek, erişmek’
küre-g ‘kaçak’ (T 8) < küre- ‘kaçmak’
kışla-g ‘kış geçirilecek yer’ (Irk Bitig 51) < kışla- ‘kışı geçirmek’
öl-üg ‘ölü, ölmüş’ (KT K9) < öl- ‘ölmek’ KT G6
yayla-g ‘yaz geçirilecek yer’ (Irk Bitig 51) < yayla- ‘yazı geçirmek’
tu-g ‘engel’ (T 26) < tu- ‘kapanmak’
tir-ig ‘diri, canlı’ (KT K9) < tir- ‘yaşamak’
3. -gA:
bil-ge ‘akıllı’ (KT G6) < bil- ‘bilmek’ (KT G1)
kıs-ga ‘kısa’ (Küli Çor D11) < kıs- ‘kısmak, azaltmak’; krş.: kısıl ‘kanyon, dağ geçidi’ (BK D37)
tam-ga+çı ‘mühürdar’ sözcüğündeki tamga ‘damga, mühür’ < tam- ‘yanmak’
4. -I: Kalıplaşmış zarf-fiil ekidir:
kal-ı ‘artık, kalıntı’ (T 33) < kal- ‘kalmak’ (BK D14)
tak-ı ‘daha’ (KT G13) < tak- ‘takmak, eklemek’
yaz-ı ‘ova, yazı’ (BK K5) < yaz- ‘açmak, yaymak’
egr-i ‘eğri, hörgüçlü’ (T 48) < egir- ‘çevirmek, kuşatmak, eğdirmek’ (BK D31)
5. -(U)k:
bulga-k ‘isyankâr, kışkırtıcı’ (BK D29) < bulga- ‘karıştırmak, kışkırtmak’
buyr-uk ‘kumandan’ (KT G1) < buyur- ‘buyurmak, emretmek’
emge-k ‘sıkıntı, dert’ (BK D16) < emge- ‘eziyet çekmek, acı çekmek’; krş. emgetme- ‘eziyet etmemek’ (BK K13)
kerge-k ‘gerek, gerekli olan, yok olan’ (KT D4) < *kerge- ‘gerekmek, gerekli olmak’
közün-ük ‘çadır penceresi’ (Irk Bitig 27) < közün- ‘görünmek’
to-k ‘tok’ (T 8) < to- ‘doymak’ (KT G8)
tor-uk ‘zayıf’ (KT D9) < tor- ‘zayıflamak, bitap düşmek’ (KT G9)
yaz-uk ‘günah’ (BK D36) < yaz- ‘yanılmak, hata etmek’; krş. yazın- ‘yanılmak, hata etmek’ (BK D17)
yo-k ‘yok’ (KT D11) < *yo- ‘yok olmak’
6. -(X)l:
kıs-ıl ‘kanyon, dağ geçidi’ (BK D37) < kıs- ‘kısmak, sıkıştırmak’
tüke-l ‘tamam, bütün’ (Irk Bitig 21) < tüke- ‘bitmek, tükenmek’
7. -(X)m:
barı-m ‘mal mülk, servet’ (KT K1) < *barı- ‘tutmak, elde etmek’, krş. Mog. bari- ‘elde etmek, tutmak’
bat-ım ‘batma, batım’ (KT D35) < bat- ‘batmak’ (KT K12)
ked-im ‘giyim’ (KT D33) < ked- ‘giymek’
öl-üm ‘ölüm’ (Irk Bitig 13) < öl- ‘ölmek’ (KT K10)
8. -mA:
yel-me ‘keşif müfrezesi’ (T 34) < yel- ‘dört nala gitmek’
-mAk:
ar-mak+çı sözcüğündeki armak ‘aldatmak’ < ar- ‘aldatmak’ (KT G5)
9. -(X)n:
bul-un ‘tutsak, esir’ (Küli Çor B5) < bul- ‘elde etmek, ele geçirmek’ (KT D31)
sa-n ‘sayı’ (BK G12) < sa- ‘saymak, hesap etmek’
kıy-ın ‘ceza’ (T 32) < kıd- ‘cezalandırmak, öldürmek’ (BK K4)
10. -(X)nç:
bulga-nç ‘karışık, isyankâr’ (T 22) < bulga- ‘karıştırmak’
er-inç ‘muhakkak ki, olmalı’ (BK D33) < er- ‘olmak’ (BK D11)
kork-ınç ‘korku’ (Irk Bitig 36) < kork- ‘korkmak’
tark-ınç ‘memnun olmayan, isyankâr’ (T 22) < tarık- ‘memnun olmamak’
u-nç ‘olabilir, mümkün’ (T 24) < u- ‘yapabilmek, muktedir olmak’ (BK D19)
11. -(X)ş:
İl+ter-iş ‘(Kutlug’un unvanı) boyları derleyen, bir araya getiren’ adında teriş (T 7) < ter- ‘dermek, toplamak’ (BK K8)
teg-iş ‘(düşmanla) temas, çatışma’ (KT K5) < teg- ‘hücum etmek’ (KT D37)
ur-uş ‘savaş’ (Ongin 10) < ur- ‘vurmak, dövmek’ (KT D36)
12. -(X)z:
ba-z ‘tabi, bağımlı’ (KT D15) < ba- ‘bağlamak’
u-z ‘mahir, usta’ (KT GB) < u- ‘yapabilmek’ (BK D19)
Fiilden Fiil Yapım Ekleri
1. -d-: Pekiştirme eki.
ı-d- ‘göndermek’ (KT D6) < ı- ‘göndermek’. (BK K6, KT G8)
ko-d- ‘koymak, bırakmak’ (T 2) < ko- ‘koymak, bırakmak’.
to-d- ‘doymak’ (KT G8) < to- ’doymak’. (KT G8)
2. -gUr-: Ettirgen çatı eki.
od-gur- ‘uyandırmak’ (Irk Bitig 20) < *od- ‘uyanmak’, krş. Uygurca odug ‘uyanık’
tir-gür- ‘diriltmek, canlandırmak’ (KT D29) < tir- ‘yaşamak’
3. -(X)k-: Ettirgen çatı eki.
bas-ık- ‘sokmak, bastırmak’ (KT K8) < bas- ‘basmak, baskın yapmak’ (BK D32)
4. -(X)l-: Edilgen-dönüşlü çatı eki.
ter-il- ‘derilmek, toplanmak’ (T 33) < ter- ‘dermek, toplamak’ (BK D11)
tir-il- ‘canlanmak, dirilmek’ (BK D31) < tir- ‘yaşamak’
adr-ıl- ‘ayrılmak’ (T 2) < adır- ‘ayırmak’ < ad- ay. krş.: adın ‘başka, diğer’
5. -(X)n-: Dönüşlü ve edilgen çatı eki.
alk-ın- ‘bitmek, tükenmek’ (KT G9) < alk- ‘bitirmek’ (KT KD)
boguzla-n- ‘boğazlanmak’ (T 26) < boguzla-’boğazlamak’
bas-ın- ‘batmak’ (Irk Bitig 46) < bas- ‘basmak, baskın yapmak’ (BK D32)
it-in- ‘örgütlenmek, organize olmak’ (BK D9) < it- ‘organize etmek, örgütlemek’ (KT D16)
kıl-ın- ‘yaratılmak, doğmak’ (KT D1) < kıl- ‘yapmak, etmek’
ko-n- ‘konmak, yerleşmek’ (BK D40) < ko- ‘koymak’
öt-ün- ‘ricada bulunmak’ (T 15) < *öt- ’ricada bulunmak', krş.: ötüg ‘rica, maruzat’ (BK D39)
sakı-n- ‘düşünmek’ (BK D2) < sakı- ‘hesap etmek, saymak’
seb-in- ‘sevinmek’ (BK D2) < seb- ‘sevmek, hoşlanmak’
yaz-ın- ‘yanılmak, hata etmek’ (BK D16) < yaz- ‘hata etmek’
6. -(X)ş-: İşteşlik çatı eki.
kı-ş- ‘birlikte yapmak, birlikte kılmak’ (KT D32) < *kı- ‘kılmak, yapmak’; krş. kıl- ay.
ögle-ş- ‘akıl danışmak’ (T 20) < ögle-; krş. Uyg. öglen- ‘kendine gelmek’ < ög ‘akıl’ < ö- ‘düşünmek’
sözle-ş- ‘konuşmak’ (KT D24) < sözle- ‘söylemek’
yoŋa-ş-ur- eylemindeki (KT D6) < yoŋaş- ‘birbirini tahrik etmek, iftira etmek’ < yoŋa- ‘iftira etmek’
7. -(X)t-: Ettirgen çatı eki.
ag-ıt- ‘(dağa) çıkarmak, sürmek’ (BK D31) < ag- ‘ağmak, yükselmek’ (BK D37)
ak-ıt- ‘akın ettirmek’ (KT K8) < ak-
arta-t- ‘tahrip etmek, bozmak’ (KT D22) < arta- ‘bozulmak, tahrip olmak’
yügür-t- ‘akıtmak’ (T 52) < yügür- ‘koşmak, akmak’ (KT D24)
yüz-üt- ‘yüzdürmek’ (BK D30) < yüz- ‘yüzmek’
Açıklama: Bu ek getirildiği bazı örneklerde ‘ettirgenlik’ yapmamış, ‘pekiştirme’ olarak kullanılmıştır:
ay-ıt- ‘sormak’ (BK D41) < ay- ‘söylemek’
tök-üt- ‘dökmek, akıtmak’ (T 52) < tök- ‘dökmek’
8. -tUr-: Ettirgen çatı eki.
bin-tür- ‘bindirmek’ (T 25) < bin- ‘binmek’ (KT K2)
ir-tür- ‘erdirmek, eriştirmek’ (KT D40) < ir- ~ er- ‘erişmek, varmak’
kon-tur- ‘kondurmak, yerleştirmek’ (KT D11) < kon- ‘konmak, yerleşmek’ (KT G7) < ko- ‘koymak’
yan-tur- ‘döndürmek, geri çevirmek’ (KT K11) < yan- ‘dönmek’ (KT D28)
9. -tXz-: Ettirgen çatı eki.
al-tız- ‘aldırtmak, yakalatmak’ (KT D38) < al- ‘almak’ (BK D32)
10. -Ur-: Ettirgen çatı eki.
kel-ür- ‘getirmek’ (T 53) < kel- ‘gelmek’ (BK D31)
öl-ür- ‘öldürmek’ (KT D40) < öl- ‘ölmek’ (KT K4)
teg-ür- ‘eriştirmek, vardırmak’ (T 47) < teg- ‘değmek’ (KT K2)
tüş-ür- ‘indirmek’ (T 27) < tüş- ‘düşmek, inmek’ (KT K4)
11. -(X)z-: Ettirgen çatı eki.
tut-uz- ‘tutturmak, yakalatmak’ (KT D38) < tut- ‘tutmak, yakalamak’ (KT G8)
ud-uz- ‘yönlendirmek, önderlik etmek’ (T 15) < ud- ‘takip etmek’
Bu Ünitede Okunacak Kaynakça
Gabain, A. von, Alttürkische Grammatik, Leipzig 1941 (Türkçeye Çeviren: Mehmet Akalın, Eski Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara 1988).
Tekin, T., A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968.
_______, Orhun Türkçesi Grameri, Simurg Yayınları, Ankara 2000.
Erdal, M., A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston 2004.