Edat, Bağlaç
BAĞLAÇ
Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’, ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, … da’, yan cümle bağlacı olarak tiyin ‘diye, için’ ve tip ‘diye’ sözleri kullanılır.
azu: çıgań bodunug bay kıltım az bodunug üküş kıltım azu bu sabımda igid bar gu “yoksul halkı zengin kıldım, az halkı çoğalttım yoksa bu sözümde yalan var mı” KT G10
takı: yaguk el erser, ança takı erig yirde irser, ança erig yerte beŋgü taş tokıtdım “yakın memleket olduğundan, ve de erişilir yer olduğundan, böyle erişilir yerde ebedi taş hakkettirdim” KT G13
ulayu: ataman tarkan … tonyukuk buyla baga tarkan ulayu buyruk … “Ataman Tarkan … Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar …” BK G14
yeme: kaganı ölti, buyrukı begleri yeme ölti “Hakanları öldü, kumandanları, beyleri de öldü” BK D16
begleri yeme bodunı yeme tüz ermiş “beyleri de halkı da uyum içinde imiş” KT D3
Yan Cümle Bağlaçları
(tiyin, tip)
tiyin: arkış ıdmaz tiyin süledim “kervan göndermiyor diye sefer ettim” BK D25
bodunug igideyin tiyin … ulug sü eki yegirmi süledim “halkı doyurayım diye … büyük ordularla on iki kez sefer ettim” KT D28
tip: anı ayıtayın tip süledim “onu sorayım diye sefer ettim” BK D41
EDAT
Pekiştirme Edatı
(ok/ök )
Orhun Türkçesinde pekiştirme edatı ok/ök ile yapılır. ok/ök edatı ile bir zamir, bir zarf ya da bir eylem pekiştirilir.
bilgesi çabışı ben ök ertim “onun danışmanı ve kumandanı bizzat ben idim” T 7
özüm ök kagan kışdım “(onu) ben kendim kağan yaptım” T 6
birye tabgaçıg öŋre kıtańıg yırya oguzug üküş ök ölürti “güneyde Çinlileri, doğuda Kıtayları, kuzeyde Oğuzları pek çok öldürdü” T 7
otuz yaşımda esizim e, kittim ök “otuz yaşımda, ne yazık, gittim (işte)!” Çaa-Höl III 1-2
Ünlü ile biten bir sözcüğe ulandığında ok/ök edatının başındaki ünlü düşer.
bini oguzug ölürteçi-k tir men “Beni, Oğuz’u mutlak öldürecektir diyorum” T 10-11
Yukarıda görülen pekiştirmeli yapılar üzerine bir daha ok/ök edatı gelebilir.
yańduk yolta yeme ölti-k ök “bozguna uğrayıp dağılanlar yollarda yine ölüp kaldılar” T16
Olasılık Edatı
(erinç)
Türkçeye “herhalde, muhakkak, şüphesiz ki” olarak çevrilen ve kuvvetli bir olasılık bildiren edattır. Çoğunlukla -mIş ekli geçmiş zamanla kullanılır.
anta kisre inisi kagan bolmış erinç oglıtı kagan bolmış erinç “ondan sonra erkek kardeşleri kağan olmuşlar şüphesiz, oğlanları kağan olmuşlar şüphesiz” KT D4-5
üze teŋri ıduk yer sub eçim kağan kutı taplamadı erinç “yukarıda Tanrı, (aşağıda) kutsal yer-su (ruhları) (ve) amcam hakanın ruhu beğenmedi şüphesiz” BK D35
kaŋım ilteriş kaganıg ögüm ilbilge katunug teŋri töpüsinte tutup yüg(g)erü kötürdi erinç “babam İlteriş Kağanı annem İlbilge Hatunu gökyüzünün tepesinde tutup yukarı kaldırdılar şüphesiz” BK D10
anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç oglı kaŋın teg kılınmaduk erinç “ondan sonra erkek kardeşleri ağabeyleri gibi yaratılmamışlar şüphesiz, oğulları babaları gibi yaratılmamışlar şüphesiz” KT D5
barduk yirde edgüg ol erinç “Gittiğin yerde kazancın o şüphesiz” KT D24