Karahanlı Türkçesi Grameri 2: Durum Ekleri
İsim Çekimi
Çokluk Eki:
+lAr: Köktürkçede kullanılan Moğul kaynaklı +gun, +t, +n çokluk ekleri görülmez.
Durum Ekleri:
1.Yalın durum
2.İlgi durumu
+nIŋ/+nUŋ: (Kelimenin ünlü ve ünsüzle bitmesi fark etmez ve ekin ünlüsü her zaman ünlü uyumuna uymaz.)
kamug+nuŋ firaknı “herkesin ayrılığı” er+niŋ kılkı “adamın huyu, tabiatı”
ölüm+nüŋ kurı “ölüm kuşağı”
AÇIKLAMA: Köktürkçede bu ek:
a.+Iŋ/ +nIŋ: türük bodun+ıŋ ilin törüsin
b.+g: türük bodun+ıg atı küsi yok
c.+n: igidmiş bilge kaganıŋ+ın sabin almatın
3.Yükleme durumu
a.+g/ +ġ: İyelik eksiz gövdeler üzerine, isim kök ve tabanlarına gelir.
todurġu açı+ġ “açı doyumak gerekir” (veya “aç olanı doyuracak”)
ajun+u+g kezer men “dünyayı gezerim”
sewme dünya+ġ “dünya malını sevme”
yitürdüm er+i+g “adamı kaybettim”
AÇIKLAMA: Köktü. siŋlim kunçuy+u+ġ
b.+n: 3. şahıs iyelik eklerinden sonra gelir.
bilür ölgü+si+n “öleceğini bilir”
kurın badı “kuşağını bağladı”
AÇIKLAMA: Köktürkçede +n belirtme durumu eki tüm iyelik eklerinden sonra kullanılabilmektedir.
sab+im+i+n edgüti eşidgil
sab+ım+ı+n sımadı
antag+ıŋ+ı+n üçün “sen öyle olduğun için”
beylik urı oġl+ıŋ+ı+n kul kıltıg “sen bey olacak oğlunu kul yaptın”
bilmedük+üg+i+n üçün “sen bilmediğin için”
Köktürkçede için edatı, öncesinde belirtme durumu eki ister.
c.+nı: isim kök ve gövdelerinden sonra ayrıca iyelik eki almış isimlerden sonra kullanılır.
arıġlık+nı sewmiş “temizliği sevmiş”
yüz+ni köreyin “yüzü göreyim”
kumaru+m+nı kodtum “hediyemi bıraktım”
til+iŋni küdezgil köz+üŋni küdez “sen diline ve gözüne sahip ol”
AÇIKLAMA: Köktürkçede +nı belirtme durumu eki nadir olarak kullanılmıştır.
4.Yönelme durumu:
a.+KA:
ata+ka ewürdi yüzin “babaya yüzünü çevirdi”
erke biçek sançıldı “adama bıçak saplandı”
AÇIKLAMA: Köktü. +KA
atıg ıka bayur “atı ağaca bağlar”
bu kurka tegip “bu rütbeye ulaşıp”
b.+A:
aydı beg+e “beye söyledi”
AÇIKLAMA: Köktü. +A: Özellikle iyelik eklerinden sonra gelen yönelme durum ekidir.
igidmiş kagan+ıŋ+a “senin karnını doyurmuş kağanına”
sekiz yigirmi yaş+ım+a “onsekiz yaşıma”
türüküm+e bodun+um+a “Türk’üme halkıma”
c.+ ŋA: 3. tekil ve çoğul iyelik ekinden sonra gelir.
Bayat berse fazlı kul+ı+ŋa “Tanrı fazileti kendi kuluna verirse”
kişi körk+i+ŋe iç kılıkı iş ol “kişinin güzelliğine insanın iç tabiatı eştir”
AÇIKLAMA: Kötürkçede + ŋA 3. kişi iyelik eklerinden sonra gelir.
süçig sab+ı+ŋa yumşak agı+sı+ŋa “tatlı sözüne yumuşak ipeğine”
d. +ŋAr: zamirlerden sonra gelir.
ay edgü saŋar kim todar ay maŋa “ey iyi, bana söyle sana kim doyar”
ölüm yok aŋar “ölüm ona yok”
muŋar meŋzetü keldi şa’ir sözi (buna benzeterek geldi şairin sözü”
5. Bulunma- Ayrılma durumu
+DA:
ornı başta erür “makamı baştadır”
kayu begde bolsa “hangi beyde olursa”
yazukta tıdın “günahtan sakın”
‘arşda kodı “arştan aşağı”
közde yaş kelse “gözden yaş gelirse”
AÇIKLAMA: Köktürkçede r, l, n harflerinden sonra +tA şeklinde gelir.
6. Ayrılma durumu
+DIn:
busuġ+dın çıkar teg “pusudan çıkar gibi”
bu bor+dın kopar “bu fırtınadan ortaya çıkar”
kamuġ+dın sıŋar “hepsinden tarafa”
AÇIKLAMA: Köktürkçede +DA ekinin yanında +tan çıkma durumu ekinin de kullanıldığını hatırlayalım. Ayrıca Kutadgu Bilig’de çıkma durumu gerektiren yerlerde +DA bulunma durumu ekinin üzerine tenvin işareti konulmuştur. Ancak bu işaretleme R. Rahmeti Arat tarafından sonradan kitabı okuyan kişilerce konulduğu sanılarak +DA şeklinde okunmuştur. Köktürkçede:
taşdın+tan
oġuzdun+tan küreg keldi
7.Eşitlik durumu
+çA:
ança yorıdı “öylece yürüdü / yaşadı”
munça bediz “bu derece süs”
bir avuçça “bir avuç kadar”
solça kelse “sol taraftan gelirse”
AÇIKLAMA: Köktürkçede:
türgiş kagan süsi ot+ça bor+ça kelti
tirigdeki+çe
8.Araç durumu
+n, (+la)
an+ı+n ıdtı “onunla gönderdi”
adak+ı+n kelür “ayağıyla gelir”
barır men sak+ı+n “ihtiyatla / tedbirli olarak giderim”
AÇIKLAMA: Köktü. kaganım+ı+n sü eltdimiz
anda oguz kop+ı+n keldi
9.Yön Gösterme durumu
a.+GArU ~ +ArU
teŋri+gerü tapgın öter “tanrıya ibadeti öder”
yerdin yokaru kopa “yerden yukarıya doğru yükselerek”
AÇIKLAMA: Köktü.: ötüken yış+ġaru uduztum
basmıl yagıdıp ebim+erü bardı
b.+rA: il iç+re, taş+ra
AÇIKLAMA: Köktü.: taş+ra yorıyur tiyin kü eşidip