Karahanlı Türkçesi Grameri 3: Yapım Ekleri
İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER
1.+çI: al “hile” +çı “hilekar, aldatıcı”, asıġ+çı “faydacı, tefeci, faizci”, atçı “süvari”, aw+çı “avcı”, baş+çı “başkan, şef, lider”, bediz+çi “ressam”, ew+çi “kadın”, sak+çı “nöbetçi, muhafız”.
2.+ç (küçültme, sevgi): ana+ç “küçükken büyük bir anlayış gösteren kız, anacık”, aş+ı+ç “çömlek, tencere”, ata+ç “büyüklük gösteren çocuk”.
3.+daş: ka+daş “kardeş, hısım, akraba”, karın+daş “kardeş”, kol+daş “arkadaş, koldaş”, köŋül+deş.
4.+An: er+en “insan”, oglan “oğul, çocuk, evlat”
AÇIKLAMA: Köktürkçede bu ekin çokluk durumu işlevinde kullanıldığını hatırlayınız.
5.+lIk, +lUk: aġı “altın ve gümüşle işlenmiş ipek kumaş”+lık “hazine”, çın+lık “doğruluk, gerçek”, bay+lık “zenginlik”, oduġluk “uyanıklık”, könilik “doğruluk, gerçeklik”.
6.+lIG, lUG: baş “yara”+lıġ “yaralı”, bilig+lig “bilgili”, körk “güzellik”+lüg “güzel”.
7.+sIG <+çIG : kul+sıġ “kul gibi”, beg+sig
8.+sIz: keçigsiz “geçiti olmayan”, biligsiz “bilgisiz, cahil”.
9.+çA: barça “hep, bütün”.
FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
1.–ç: awın- “avunmak”-ç “avunma”, inan- “inanmak”-ç “inanç”, küwen- “güvenmek”-ç “güvenç”, ökün- “pişman olmak”-ç “pişmanlık”, sakın- “düşünmek, hesap etmek-ç “düşünce, endişe”.
2. –nç: um- “ummak, umut etmek” –u-nç “umut”, kork-u-nç.
3.–ġ/-g: açı-g (acı, azdırap), aç-ı-ġ (ihsan, bağış), biti-g “yazılı olan şey”, bil-i-g “bilgi”, at+a-ġ “lakap, unvan”, aġrı-ġ “ağrı”, bış-ı-ġ “pişmiş”, ayt-ı-ġ “soru”
4.-ġa/-ge: bil-ge “bilgin, alim”, kısġa “kısa”, ö-ge “akıllı”, til-ge “dilim”, yor-ga <yorı-ġa “yürüyen”
5.-ġak/ -gek: tur-ġak “kapıcı, nöbetçi”, tut-ġak “öncü”
6.–ġı/-gi, -ġu/-gü: bile-gü “bileği”, adna-ġu “başka, yabancı”, biti-gü “kalem”, kana-ġu “neşter”, ked-gü “giyecek”, kutad-gu “kutlu kılacak”, ye-gü “yiyecek”
7.–(X)K: ad(ı)r-uk “başka, diğer”, anu-k “hazır”, aksa-k “aksak”, aç-uk “açık”, arta-k “bozuk”, art-uk “fazla”, bagırsa-k “merhametli”, bedü-k “büyük”, beze-k “süs”, bulġa-k “bulanık”, es(i)r-ük “sarhoş”, ıd-uk “kutsal”, kara-k “göz bebeği”, kıl-ık “huy, tabiat”, kon-uk “misafir”
8.–ak/-ek: biç-ek ~ bıç-ak “bıçak”, iv-ek “aceleci”
9.–ma/-me(seyrek): süzme “[DLT] ayran süzmesi, peynir türü”, tügme “düğme”, kes-me “perçem, kesilmiş saç”
10.–m: al-ı-m “borç, alacak”, ber-i-m “verecek”, ked-i-m “giyecek”, öl-ü-m “ölüm”, ye-m “yiyecek”, yad-ı-m “döşek”, sakı-m “serap”
11.–n: ak-ı-n “sel, akıntı”, boġun “boğum”, es-i-n “rüzgar, esinti”, yalın “alev”, yod-u-n “yok”, sa-n “ad lakap”.
İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
1.+a-/+e-: aş+a- “yemek yemek”, at+a- “ad vermek”, bul(u)n+a- “esir etmek”, es(-i-)n+e- “rüzgar esmek”, küz+e- “güzü geçirmek”, kiŋ+e- “genişletmek”, kın+a- “eziyet etmek, işkence etmek”, kul(u)na- “kısrak yavru doğurmak, kulunlamak”, ört+e- “yakmak”, tüş+e- “düş görmek”.
2.+ad-/+ed-: köp+ed- “çoğalmak”, kut+ad- “kutlu kılmak”, küç+ed- “güç kullanmak”, muŋ+ad- “bun, sıkıntı vermek”, ul(u)ġ+ad- “ululaştırmak”
3.+ar-/+er-: kök+er- “göğermek”, sar(ı)ġ+ar- “sararmak”, tün+er- “gece olmak”
4.+ı-/+i-: öl “ıslak, nem” +i- “nemli olmak”, sa-k+ı- “hayal gibi görünmek”, bek+i- < berk+i- “sağlam hale gelmek”, yıd+ı- “kokmak”
5.+(X)K-: çav+ık- “ünlenmek”, çın+ık- (doğrulamak), and+ık- “and içmek”, taş-ık- “dışarı çıkmak”, kir+ik- “kirlenmek”
6.+la-/+le-: ayıġ+la- “kötülemek”, em+le- “ilaçla tedavi etmek”, kök+le- “vakıf olmak), aġu+la- “zehirlemek”, az+la- “az görmek, azımsamak”, ud+la- “sığır gibi olmak”
7.+sa-/+se-: barıġsa- “varmak istemek”, berigse- “vermek istemek”, ölügse-, aşsa-, balıksa-.
8.+u-/+ü-: aġ(ı)r+u- “ağırlaşmak”, bay+u- “zenginleşmek”, boşu- “serbest bırakmak”, kiŋü- “genişlemek”, kız+u- (pahalanmak).
9.+ra-/+re- (ses taklidi): çıkra- “gıcırdamak”, kök+re- “kükremek”, çıŋra- “çınlamak”, çokra- “su kaynamak”, müŋre- “böğürmek”