Karahanlı Türkçesi Grameri 4: Sıfat-Fiil ve Zarf-Fiiller
SIFAT-FİİLLER
1.Geniş Zaman Sıfat-Fiilleri:
-(x)r: kel-ir bolsa dünya “dünya malı gelecek olursa”, bil-ir+ke ayıt tüş “bilene düş söyle”, köy-er ot “yanan ateş”, yar-ar+ı+n seçer “faydalı olanını seçer”
-mAz: kerekin kerek-mez+i+n ayur “gerekli olanı gerekmezini söyler”, körün-mez bolur “görünmez olur”
-(x)GIl: bar-ıglı turur bu ajun “bu dünya gidicidir”, kör-ügli közlerde kitti usı “gören gözlerde gitti uykusu”, kapugda tur-u-glı tapuġda turur “kapıda duran hizmette durur”
-GAn: ilindin çıkıp bar-ġan+ı “kendi memleketinden çıkıp gittiği”, törüt-gen igid-gen keçür-gen idim “yaratan, besleyen, affeden Rabbim”, u-gan “kadir Tanrı”
2.Geçmiş Zaman Sıfat-Fiilleri:
-DUK: kişi kir-me-dük ilke kirse “kişi girmediği ile girerse”, “usa ew kızı al elig tegmedük / seniŋde adın er yüzin körmedük “elinden gelirse el değmedik ev kızı al /senden başka erkek yüzünü görmemiş”, tiriglik tidüküŋ bu yil teg geçer “yaşam dediğin bu yel gibi geçer”
-mIş: keç-miş künüŋke sıgıt kıl ünün “sen geçmiş gününe yüksek sesle ağla”, kuru-mış yıgaçlar tonandı yaşıl “kurumuş ağaçlar yeşile büründü”, bu iki bedütür üdür-miş kulug “bu ikisi yüceltir seçilmiş kulu”, bayat fazlı erdi seni bul-mış+um “seni bulmam Tanrının fazlıydı”
3.Gelecek Zaman Sıfat-Fiilller:
-GU: kutul-gu yirim yok “kurtulacak yerim yok”, awın-gu+m sıgın-gu+m “avuncum sığınağım”, bodun bas-gu+ka ög kerek “halk basmak için akıl gerekir”, ber-gü+si bar “vergisi var”, yorıp bar-gu yerke barma yadag “yürüyerek gidilecek yere yayan gitme”, biziŋ kelgümizni küdezüp yatur “bizim geleceğimizi gözetip yatar”.
-DAçI: anı bil-deçi azar hem yazar “onu bilecek kişi yoldan çıkar, suç işler”, elig tut-taçı kıl könilik küni “el tutacak kıl mahşer günü”, kidin kel-deçi+ke özüm sözlegü “sonra gelecek olana kendim söyleyeceğim”
ZARF-FİİLLLER
1.-(x)p: bezenmek tiler dünya körkin it-ip “dünya güzelliğini yapıp süslenmek ister”, kalı ölmiş erse agırlap kötür “eğer ölmüşse değer verip kaldır”, kadaşı tapa bardı kadgu yutup “kaygı çekerek kardeşi tarafına gitti”
2.-UpAn: uk-upan, koş-upan
3.-I/ -U/-A: törütti üdürdi seç-ü yaŋlukug “yarattı insanı seçkin seçkin hale getirdi”, uwutlug kişi ölse urş-u ölür “utanması olan kişi vuruşarak ölür”, yorırlar tile-y-ü ajunug kez-e “dünyayı gezerek isteyerek yaşamını devam ettirirler”.
Bu ek kalıplaşarak zarflar ve edatlar oluşturur: aşn-u “önce”, bütr-ü “tamamıyla”, ötr-ü “böylece, sonra, ve”, yaşr-u “gizlice”, tak-ı “daha”, yetr-ü “iyice”, yakş-ı “iyi”, tap-a “-e doğru”, oz-a “önce”, yan-a “yine, tekrar”.
Tasviri fiilleri asıl fiile bağlar: ay-u ber- “söylemek, söyleyivermek”, kör-ü bil- “görebilmek”, körümegli “göremeyen” < kör-ü u-ma-glı.
4.-GınçA: u-ġınça kamugka özüŋ edgü kıl “elinden geldiğince herkese kendin iyilik yap”, tapugka körün-ginçe körse anı “huzura çıkmadan önce onu görürse”, bu dünya işin kodma-gınça tükel “bu dünya işini tamamıyla bırakmayınca”, yagız yer bakır bolma-gınça kızıl “kara toprak kızıl bakır olmadığı müddetçe”.
5.-GAlI: nelük togdum erki yana ölgeli / nelük küldüm erki sıgıt kılgalı “ölecek olduktan sonra sanki niye doğdum, ağlayacak olduktan sonra sanki niye güldüm”, küsep keldim erdi seni kör-geli “seni görmek için arzulayıp geldim”
6.-mAdIn/-mAdI/ -mAyIn: tegürsün selamım idim kesmedin “Tanrım selamımı kesmeden ulaştırsın”, yagı kılma özge kişig bilmedi “başka kişiyi bilmeden düşman tutma”, kör-meyin
7.-(X)r+DA: tenimdin çıkarda menim bu canım “benim bu canım tenimden çıkarken”, yaŋı neŋ bolurda bu eski nerek “yani şeyin varken be eskiye ne gerek var”
8.-DUK+DA: sewindi ti-dükte sasıtur söker / yazıldı ti-dükte buşup kaş tüger “sevindi derken ortalığı mahveder söver, yüzü güldü derken öfkelenip kaşlarını çatar”
9.-GU+KA: ajun it-güke açtı uştmah yolı “dünyayı süslemek için cennet yolunu açtı”, neŋi bolmasa er alıp bir-güke / elig kısga boldı kamug edgüke “alıp vermek için bir şeyi olmayan kişi, bütün iyiliklere eli kısa oldu”