Karahanlı Türkçesi Grameri 5: Fiil Çekimleri
FİİL ÇEKİMİ
Türkçede ulanan kişi eklerine göre üç tür fiil çekim kategorisi vardır:
I.Kişi eklerinin iyelik kaynaklı olduğu
II.Kişi eklerinin şahıs zamiri kaynaklı olduğu
III. Her şahsında ayrı ekin bulunduğu çekimler.
I.İyelik kökenli eklerin kişi eki olduğu çekimler:
AÇIKLAMA: Köktürkçede bu tipte fiil çekimine girenleri hatırlayınız:
bödke olurtum “bu zamanda tahta oturdum”
kop anta alkıntıg “hep orada mahvoldun”
tizligig sökürtümiz “dizi olana diz çöktürdük”
türük bodun ölsikig “Türk halkı öleceksin”, türük bodun ölsikiŋ
I.a.Belirli Geçmiş Zaman:
Tekil şahıslar: -DIm / -DUm, -DIŋ /-DUŋ, -DI
Çoğul şahıslar: -DImIz, -DIŋIz, -DIlAr
usı uçtı koptı adakın örü “uykusu kaçtı ayağının üzerine kalktı”
I.b. Mutlak gelecek zaman
Tekil şahışlar: -GUm, -GUŋ, -GUsI
Çoğul şahıslar: -GUmIz, -GUŋIz, -GUlArI
yorıp tın tokıglı ahir ölgüsi “yürüyüp nefes alan sonunda ölecektir”
I.c. Şart
kalı kelseŋ asgı tususı saŋa “eger gelirsen faydası yararı sana”
biz emdi bu öŋdi törü ursamız /negü teg yaraşur törü buzsamız “bizim şimdi bu kanun ve töreyi yerine getirmemiz gerekirken, töreyi bozmamız nasıl yakışır”
II. Şahıs zamirlerinin kişi eki olduğu çekimler:
AÇIKLAMA: Köktürkçede bu tipe giren çekimleri hatırlayınız:
ne kaganka işig küçüg birür men “hangi kağana işi gücü veririm”
yagıg baz kılmış “düşmanı bağımlı kılmış”
türük bodun ölteçi sen “Türk halkı öleceksin”
bu yolın yorısar yaramaçı “bu yoldan giderse yaramayacak”
II.a. Geniş zaman
Tekil şahıs: -r /-Ar / -Ir / -Ur men
Çoğul şahıslar: -r-miz (-r-miz)
tayanma tiriglikke tüş teg keçer / küwenme kıwı kutka kuş teg uçar “Düş gibi geçen hayata dayanma, kuş gibi uçan boş talihe güvenme”
II.b. Öğrenilen geçmiş zaman
Tekil şahıslar: -mIş men, -mIş sen, -mIş (ol / turur)
Biziŋe anunmış turur bu ölüm “bize bu ölüm hazırlanmıştır”
II.c. Gelecek zaman
-GA
-GAy
-GAlIr
işiŋ itge men tip katıg kur badı “senin işin yapacağım diyerek söz verdi”
igiŋ edgü bolga esen bolga sen / yazukuŋ arıgay muyan bulga sen “hastalığın iyi olacak iyileşeceksin, günahın temizlenecek sevap bulacaksın”
tilek arzu bulgay bu kolsa kalı “eger bu isterse tilek arzusuna kavuşacak”
siziksiz ölüm bir kün kelir /tirilmiş bu canlıg canın algalır “şüphesiz ölüm bir gün gelir, yaşayan bu canlı canın alır”, sakınç kadgu mihnet maŋa kelgelir “düşünce kaygı mihnet bana gelecek”
II.d. Şart
Tekil şahışlar: -sA men, -sA sen, -sA
Çoğul şahıslar: -sAmız, -sA siz, -sAlAr
kelir kut tuta bilmese sen barır / birür neŋ yiyü bilmese sen alır “saadet gelir tutmasını bilmezsen gider, mal verir yiyemezsen alır”
ökünçsüz men edgü atın ölse men “pişman değilim iyi ad ile ölürsem”
III. Her şahsı ayrı ekle yapılan çekim
Emir
-ayın/ -eyin/ -yın /-yin/- Ay /- AyI
- (eksiz)/ -GIl /- GIn
-sU /- sUn / -sUnI (Köktü.: -zUn/ -çUn: türük bodun yok bolmazun bodun bolçun tiyin)
-AlIŋ /- AlIm / - lIm
-ŋ/ -ŋlAr (Köktü.: -IŋIz, IGIz: köl tigin yok erser kop ölteçi ertigiz)
-sUnlAr / -sUlAr