Genel
Öğrenciye Azerbaycan Türkçesinde Arap, Kiril ve Latin harfli metinleri okuyup anlama becerisi sağlamaktır.
Konu özeti
Konu 1
1. Hafta Derse Giriş
Konular: Azerbaycan’da kullanılmış ve kullanılan alfabeler; Türk alfabesinden farkı; Genellikle Türkiye Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesi arasında farklar.
Ders Notları:
Azerbaycan alfabesi (Azerbaycan Türkçesinde: Azərbaycan əlifbası), Azerbaycan'da ilk olarak 1929 yılında kullanılmaya başlanan ancak 1939 yılında Sovyetler'in reddetmesi nedeniyle kullanımdan kaldırılan ve ülkenin bağımsızlığıyla 1991'den bu yana yeniden “Azerbaycanca” yazımında kullanılmaya başlanan Latin alfabesine dayanan alfabedir. “Azerbaycanca”, Yakutçadan sonra Latin alfabesiyle yazılan ikinci Türk dilidir.
Tarih ve Gelişme
10. yüzyılda İslamiyeti kabul eden Selçuklular gibi diğer Oğuz boyları da Arap alfabesini kullanmaya başlamışlardı. Cənubi Azərbaycan)'da Azerbaycanlılar, Farsça öğrenim görme mecburiyetinde kalmışlar ve Arap alfabesini öğrenmişlerdir.İran'daki Azerbaycan Türkleri günümüzde de Arap alfabesini kullanmaktadırlar.
19. yüzyılda Azerbaycan aydınlarından olan Mirza Fetali Ahundov (Az: Mirzə Fətəli Axundov), Arap alfabesini değiştirip, yerine yeni bir Latin alfabesi getirmiştir. En son 1922 yılında, Bakü'de Yeni Türk əlifba komitəsi (Јени түрк əлифба комитəси; Yeni Türk Alfabe Komitesi) tarafından yeni bir Latin alfabesi oluşturuldu.
1929'dan 1939'a kadar
Aa, Bв, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ƣƣ, Hh, Ii, Ьь, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Ɵɵ, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, Ƶƶ
1939'dan 1958'e kadar
Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Ёё, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ққ, Лл, Мм, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һh, Цц, Чч, Ҷҷ, Шш, Щщ, ъ, Ыы, ь, Ээ, Юю, Яя, ' (apostrof)
1958'den 1991'e kadar
Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ee, Әә, Жж, Зз, Ии, Ыы, Јј, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Чч, Ҹҹ, Шш, ' (apostrof)
1991'den 1992'ye kadar
Aa, Ää, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz
1992'den sonra
Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz
Azerbaycan alfabesi, ə, x, ve q harfleri haricinde Türk alfabesinin aynısıdır.
Harfler
Ə: Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. 1991 Alfabesinde Ä ile gösterilmiştir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapça’da ve Almanca’da da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azerbaycanca’da yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Ə harfi kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır.
İran'da kullanılan Azerice'de Arapça kökenli kelimelerde yer alan Ayın harfi ise bambaşka bir ses değeridir. Arapçada’ki Ayın (ع) gırtlaksı bir ses olup, kesinlikle sessiz bir harftir. Türkçede bu ses yoktur. Bazı Avrupa dillerinde Ayın'a benzer sesler Ă ile gösterilir. Türkçede ise daha çok Arapça'dan gelen sözcüklerde kesme işareti ile kullanılır. Örneğin: Măruf (Ma'ruf).
Ğ: Azerbaycanca dilindeki bu harf Türkçedekinden biraz daha farklıdır ve hırıltılı bir sestir. Arapça Ayın (ع) ile aynı kaynaktan çıkan Gayın (غ) harfine denk gelir. “Yumuşak-G” (Ğ) harfine benzer ama sert ve titreşimlidir (Ģ). Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin: Maģrur (Mağrur). Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Ƣ harfi ise Uniform Türk Alfabesinde yer alır ve Azericedeki Ğ sesinin aynısıdır.
Q: Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qonşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmi harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qalın (Kalın) sözcüğünün okunuşu Galın şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir (Ⱪ, Ķ). Örneğin: Qadın (Kadın), Qayın (Kayın)…
X: Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
Konu 2
2. Hafta Latin harfli Azerbaycan Türkçesinde metnin okunması
ve açıklanması
Metin:
16 il əvvəl ümumtürk tarixində fövqəladə bir hadisə baş verdi. Sovet imperiyasının çökməsindən sonra müstəqil türk dövlətlərinin sayı yeddiyə çatdı. Zaman vardı türk dünyasını dünya siyasətində uzun onillər boyu yalnız Türkiyə təmsil edirdi. Sonra Quzey Kıbrıs bağımsız oldu.
Bu 16 ildə Türk dünyasının bütövləşməsi yönündə bəlli bir məsafə qət edildi. Türkiyə ilə Azərbaycan Respublikası arasındakı ilişgilər 1991-dən bu yana heyranlıq dövrünü yaşadı. Bir neçə dəfə türk zirvə toplantısı oldu.Bir neçə dəfə Türk qurultayı toplaşdı. Bakı-Tiflis-Ceyhan projesi gerçəkləşdi, Bakı-Tiflis-Ərzrum gerçəkləşməkdədir, Bakı-Tiflis-Kars mütləq gerçəkləşəcək.Qazaxıstan neftinin Bakı-Ceyhana qoşulması ehtimalı da çox böyükdür.Türkmənistandan Azərbaycana Transxəzər qaz xətti də fantaziya deyil. Hərbi əməkdaşlıq baxımından da bəzı işlər görülmüş, neft sahəsi xaricində iqtisadi əlaqələr qurulmuş, məktəblər açılmışdır.
Amma bu qədər. Aşağı-yuxarı 100 il öncə ümumtürk birliyi idealını irəli sürmüş büyük fikir babalarımızın bu durumdan, iki qardaş ölkə arasındakı ilişgilərdən razı qalardılarmı?
Azerbaycan Respublikasının itxalat və ixracatında Türkiyə 2005-ci ıldə dördüncü yerdədir: %7.4 ve 6.3. Türkiyənin xalq arasında reytingi ildən-ilə qalxıb düşür. Mədəni əlaqələr dayanıqlı deyil, müəssisələşməmiş qalıb. Türkiyə model dövlət imicini itirib.
Başlıca səbəbləri, mənim fikrimcə, budur:
Türkiyənin Azərbaycan siyasəti yalnız iqtidara yönelik siyasət oldu, xalqa enilmədi. Türkiyə demokratik dövlət özelliyindən istifadə edib, toplumla, xüsusilə milli ve demokratik gücü təmsil edən müxalifətlə dayanıqlı ve effektiv əlaqələr qura bilmədi. QHT-lər arasında əlaqələr sıfır səviyyəsindədir. Azərbaycan vətənsevərlərinin, milliyyətçi kəsimin isteyi bu idi ki, keçən bu zaman içində əlaqələr o qədər gəlişsin, o qədər toplumlar arasında yaxın əlaqələr yaransın ki, onun gələcəyi artıq iqtidarlardan asılı olmasın. Çox təəssüf, bunu demək çətindir.
Deyildiyi kimi, bir neçə dəfə Türk dövlətləri liderlərinin kültürəl məsələlərlə bağlı sammitləri keçirildi. Son illərdə bu sammitlər də unudulub. 15 ildir “Türksoy” adlanan qurum yaranıb. Amma bu qurum diqqətədəyər heç bir iş görməyib. Türk Dövlətləri Parlamentarları Birliyi düşüncəsi gözəl arzu olarak qalır. Türk dünyası kültür festivalları, idman yarışları da onun kimi. Universitetlər arasında, elm adamları arasında ilişgilər yoxdur, ya da müəssisələşməmişdir. Umumtürk inteqrasiyası məsələsi ilə bağlı İnternet üzərindən bir düşüncə platformu belə yoxdur. Ortaq terminlər projesi unudulmuş. Bir sözle, heyranlıq dövrü keçdi, bu yöndə potensial gerçəkləşmədiyindən indi pərişanlıq dövrünü yaşamaqdayıq.
Burada çox böyük əhəmiyyəti olan bir neçə məsələyə diqqəti çəkmək istərdim. Birincisi, tarixi birlik şüurudur. Daha doğrusu, qədim tarix, prof. Süleyman Əliyarlının təbirincə desək, etnik törəyiş problemidir. Azərbaycan və digər əski sovet respublikalarında milli tarix yerli coğrafiyalarda yaranmış hansısa qədim dövlət qurumları ilə bağlanır. Yəni, primordial deyilən yanlış konseptual yanaşma hakimdir bizim tarix elmində. Odur ki, Mete, Atilla kimi qəhrəmanlar, qədim türk tarixi yerli tarixlərin xaricində qalır, nəticədə bir kökdən törəmə şüuru yaranmır, ümumtürk birliyi şüuru naqis qalır.
İkincisi, mövcud hakimiyyətlərin başında duranlar əski Homo sovetikus olduğundan inteqrasiya məsələsinə gərəyincə önəm vermirlər. Məsələn, Azərbaycan milli ordusunun qurulmasında türkiyəli hərbi mütəxəssislərin müsbət rolu məlumdur.Bəzi müşahidələrə görə, türkiyəli müşavirlər olan hərbi hissələrdə ya rüşvət yoxdur, ya da o birilərinə nisbətən çox azdır. Elə isə olmazmı, hərbi qərargah rəisi, ya müdafiə naziri Türk Silahlı Qüvvələrində yetişmiş bir Azərbaycan kökənli general olsun? Deyirlər bəs Azərbaycanın müstəqilliyi nə olsun, bəs xaricdə bizə nə deyərlər? Nə deyirlər desinlər, mənim üçün, Azərbaycan vətəndaşı üçün ordunun durumu, ordan korrupsiyanın yığışması, nəhayət, Qarabağ probleminin çözülməsi hansısa xarici və daxili jurnalistin atmacasından daha önəmlidir. Bir də aşağılıq kompleksindən çıxıb, ətrafımıza baxmalıyıq. Niyə Ermənistanın xarici işlər naziri ABŞ pasportu, Gürcüstanınkı isə Fransa pasportu daşıya bilirdi, amma Azərbaycanda xidmət edəcək Azərbaycan kökənli general Türkiyə pasportu daşıya bilməz? İnteqrasiyanın böyük potensialını göstərə biləcək başqa bir sahə. Son illərdə Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanda neft və qazın satışından əldə edilmiş milyardlarda dollara bərabər vəsait artıqlığı əmələ gəlib. Yaxın illərdə bunun miqdarı daha da artacaq. Bu vəsaitləri ixtisaslaşmış xüsusi bir bankda (deyək ki, Ümumtürk bankı, ya Dədə Qorqud bankında) cəmləşdirib, Türk dövlətlərində investisiya işinə cəlb etmək olmazmı? Əlbəttə, olar və lazımdır.
Daha böyük çətinliklər Güney Azərbaycan məsələsində qalmaqdadır. Güney Azərbaycan Türk dünyasının maraqları baxımından çox önemlidir. Çünki Türk dünyasının torpak bütünlüyünün yaranması yalnız Güney üzərindən ola bilər. Daha doğrusu, İgdır-Xoy etnik koridoru üzerinden yarana bilər. Son 15-20 ildə bu koridor çox sürətlə kürdləşdirilir. Bir neçə ay əvvəl İrandakı soydaşlarımız bu prosesə müqavimət göstərmək məqsədilə bir komitə qurdular.
Burada bir haşiyə çıxmağa da ehtiyac var. 1990-cı illərin başlarından etibarən Ahısqa Türkləri Türkiyəyə köçməyə başladılar. Bilirsinizmi onları toplum olarak haraya yerləşdirdilər? Bursaya! Halbuki onların yerləşmə məkanı milli maraqlar baxımından İgdır olmalı idi.
Məncə, Türkiyədə bəzi siyasətçilər və siyasətşünaslar “Yurdda sülh, cahanda sülh!” düsturunu doğru-dürüst təqdim etmirlər. Bölgədə bizim iradəmizin xaricində bir böhran yaşanır. Her yönü ilə ona hazır olmamız lazımdır. Bunu İraqda baş verənlər də göstərdi. İllərlə “biz İraqın toprak bütünlüyündən yanayıq” deyib, İraq Türklərini gözardı etdilər. Xatırlayıram, 1990-cı illərin başlarında İraq Türkman Dərnəyinin başçıları şikayətlənirdilər ki, Londonda deyə bildiklərimizi bu Ankarada söyləyə bilmirik. Burada bizim ağzımızı qapadırlar. İndi İraq Türklərinin faciəsinə tamaşaçı qalmışıq. O zaman da deyirdilər: İraq Türklərini dəstəkləsək, kürd məsələsi ortaya çıxacaq. Bölgədə gedən prosesi yaxşıca dərk etməyib, ona uyğun önləyici tədbirlərin alınmaması İraq Türklərini çətin vəziyyətə saldı.Qonşu dövlətlərin torpak bütünlüyündən yana olmak, bu Türk topluluqlarını qüvvətləndirməyə zidd deyildir.
Söylədiklərim demək istədiklərimin yalnız bir qismidir. Bu örnəklər belə göstərir ki, Türk inteqrasiyası məsələsində durum qaneedici deyil.
Yekun olarak. Azərbaycan, Türkiyə və hər bir Türk dövlət və topluluğunun umumtürk birliyinə ehtiyacı var. Bu dövlət və topluluqlar bir olsalar, milli məsələlələrimizin çözülməsi üçün həssas və müsbət bir amil eldə etmiş olarıq. Bu Kıbrıs, Qarabağ, PKK, digər məsələlərə münasibətdə də doğrudur. Qəti inanıram, yeddi bağımsız Türk dövlətinin hər hansı şəkildə bir yerdə olması görüntüsü halında belə Avropa Birliyi Türkiyəyə indiki kimi yanaşmazdı.Türk dünyasında inteqrasiya səviyyəsi yüksək olsaydı, PKK deyilən bu terror təşkilatı belə meydan sulamazdı.
Sovet dönəmində Türk dünyasında olumsuz işlər oldu. Ümumtürk ədəbi dilini yerli dillər əvəz etdi, yeni kimlikler yarandı. Bu, iradəmiz xaricində başımıza gəldi. Dözmək zorunda qaldıq. Zaman dəyişmiş, bağımsız yeddi dövlətə sahibik, bir neçə türk topluluğu da öz iradəsini göstərməkdədir. Bu zamanı yaxşıca dəyərləndirib, ondan türk dünyasının bütünlüşməsi üçün istifadə etmək məcburiyyətindəyik. Bundan artıq vaxt itirməyə haqqımız yoxdur!
Konu 3
3. Hafta Latin harfli Azerbaycan Türkçesinde metnin okunması ve açıklanması
Metin:
Azərbaycan nefti və Qarabağ problemi
Cəmiyyətin bir hissəsində ölkə problemlərinin həllində neftin əsas vasitə olacağı fikri vardı. Düşünülürdü ki, Azərbaycan neftinin istehsalı və ixracında maraqlı olan xaricı dövlətlər Qarabağ probleminin sərhədlərin zorla dəyişilməzliyi prinsipinə uyğun olaraq, ədalətli şəkildə həll edilməsinə yardım edəcəklər. Bakı neftinin xarici şirkətlərin üstün iştirakı ilə istismara başlanmasından keçən təxminən 10 il ərzində Qarabağ problemi həll olunmadı, hətta neft yeni problemlər yaratdı.
Bu cür sadəlövh əhval-ruhiyyə, indi isə hakim olan pərişanlıq yanlış yanaşmanın nəticəsidir. Neft, qaz və digər mineral ehtiyatlar istehsalı və ixracı ilə məşğul olan ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, təbii ehtiyatlara malik olmaq həmin ölkələri həmişə xoşbəxt etmir. Hətta çox zaman təbii sərvətlərin çoxluğu, ondan səmərəsiz istifadə yeni problemlər yaradır, iqtisadi, sosial, siyasi inkişafın qarşısında əngələ çevrilir. Bu barədə son onillərdə Qərbdə çox maraqlı tədqıqatlar aparılıb, nəzəriyyələr yaranıb. Həm tarixi təcrübə, həm də nəzəri fikir göstərir ki, ölkənin, millətin həyatında müsbət rol oynaması üçün neft-qaz sərvətlərindən istifadəyə demokratik hakimiyyət sərəncam verməlidir. Bu, ilkin və vacib şərtdir.
Bu gün Azərbaycan neftinin istismarı və ixracına sərəncam verən yerli avtoritar rejim və xarici neft şirkətləridir. Hər ikisi xarakter baxımından dar eqoist mahiyyətdə olduğundan neft amilinin Qarabağ məsələsində müsbət rol oynamasında maraqlı deyil. Hər ikisi birinci növbədə sabitlikdə maraqlıdır. Qarabağ probleminin hərbi-siyasi yolla həllinə cəhd bu sabitliyin pozulması deməkdir, odur ki, hər ikisi bu yolun əleyhinədir. Təcavüzkar Ermənistana siyasi təzyiq göstərmək, deyək ki, onu BMT TŞ-nin məlum 4 qətnaməsini yerinə yetirməyə məcbur etmək məsələsinə qaldırdıqda isə neft şirkətlərinin nümayəndələri bic-bic gülüb deyirlər ki, onlar siyasətə qarışmırlar (?!).
...
Hələ də haqqı tanınmamış, böyük irsinə hələ də əlimiz yetməyən nəhəng fikir və əməl adamlarımızdan biri də Əhməd Bəy Ağaoğludur. O, milli siyasi və fikir həyatımızda adı şükranla çəkilməli 3-5 adamdan biridir.
Sovet dövründə onun haqqında yazılmamış deyil. Amma daim mənfi çalarda. Kaş ki yazılmayaydı, şüurları zəhərləməyəydilər. Heç olmasa o müəlliflər etdikləri haqsızlıqla bağlı üzrxahlıq etmiş olaydılar. Şüurlara yeritdikləri zəhəri təmizləyə bilməsələr də heç olmasa günahlarını yumuş olaydılar.
Şükürlər olsun, bu böyük fikir və əməl adamı haqqında son illərdə bir neçə dəyərli əsər çap edilib.[1] Obyektiv və insaflı araşdırıcılar onun həyatı və fikirləri haqqında heyrət və minnətdarlıqla yazmışlar. Bu kitablara dayanaraq onun haqqında yazı hazırlamaq nisbətən asanlaşıb. Bununla belə Əhməd Bəy o qədər nəhəng şəxsiyyətdir ki, onun həyatındakı keşməkeşli olayları, epizodları, xüsusən konseptual fikirlərini kiçik bir yazıya sığışdırmaq mümkün deyil. Onun zəngin həyatının və o qədər də zəngin yaradıcılığının quru özətini vermək belə bir neçə yarpaqlıq yazı tələb edir. Bu yazıda çağdaş oxucumuz üçün gərəkli hesab etdiyimiz bəzi məsələlərə toxunacağıq.
Uşaqlıq və gənclik illəri
Əhməd Bəy Ağayev (Ağaoğlu,1869-1939) XIX yüzilin sonlarından 1920-ci illərədək Azərbaycanda, sonra isə Türkiyədə siyasi və fikir həyatına yön verən şəxslərdən biridir. O, Şuşada, ata tərəfdən Qurdeli, ana tərəfdən Sarıcalı boyuna bağlı patriarxal bir ailədə doğulub. Məhəllə məktəbində və xüsusi müəllimlərdən dövrün ənənəvi təhsil sisteminin verdiyi biliklərə yiyələnmiş, anasının təşəbbüsü ilə həm də Rus dilini öyrənmişdir.Yenə anasının təkidi ilə Şuşadakı Rus orta məktəbinə, sonra isə realnı uçilişə (təbiət fənləri təmayüllü məktəbə) göndərilir. Xatirələrində Əhməd Bəy yazır ki, bu məktəblər şəhərin Erməni məhəlləsində yerləşirdi. 45 şagirddən yalnız beşi Müsəlman uşağı idi. Erməni şagirdlərin bu azlığa qarşı münasibəti çox aqressiv olmuş, onları daim incitmişlər. Bu mühitə dözməyən şagirdlərin dördü məktəbi tərk etmiş, yalnız Əhməd təhsilini uğurla başa vura bilmişdir. Məktəb illərində gördüyü bu acılar bütün həyatı boyu onu izləmiş, onda haqsızlığa etiraz doğurmuşdur. Bu hisslərin yaranmasında bu dövrdə populyar olan xalqçı (narodniçestvo) ədəbiyyatın da mühüm rolu olmuşdur. Politexnik institunda oxumaq istəyi ilə Peterburqa gələn Əhməd Bəy burada Qafqazdan olan 35-40 gənc arasında sonralar birlikdə çalışacaqları Əli Bəy Hüseynzadə və Əli Mərdan Bəy Topçubaşovla (Topçubaşı ilə) rastlaşır. Bu vaxt gənclər arasında xalqçı əhval-ruhiyyə, Rus ziyalılarının arasında isə aşırı millətçilik, o cümlədən antisemitizm çox yayğın idi. Oğlu Səməd Ağaoğlunun yazdığına görə, imtahan zamanı onu Yəhidi sayan bir müəllimin qərəzli münasibəti nəticəsində imtahandan kəsilir. Bu haqsız münasibətdən qəzəblənən protest ruhlu gənc Əhməd Bəy Ağayev, ali təhsil almaq üçün az miqdarda vəsaitlə 1888-ci ilin yanvarında Parisə yola düşür.
Paris dövrü
Bir müddət Fransızca öyrənəndən sonra Sorbonna Universitetinin Şərq dilləri fakültəsində mühazirələrə girir, daha sonra paralel Hüquq fakültəsində oxuyur. Bu zaman Fransa, 1870-71-ci illər savaşındakı uğursuzluğun travmasını yaşamaqda idi. Itirilmiş torpaqlar və itirilmiş qürur hissi toplumda, ilk növbədə aydın kəsim içində güclü revanşist millətçilik doğurmuşdu. Əhməd Ağayevin dərslərinə ciddiyyətlə yanaşması və fövqəladə istedadı professorlarının da diqqətini çəkmiş, Parisin aydın salonlarına onun yol tapmasına nədən olmuşdu. Əhməd Ağayev (Ağaoğlu) haqqında maraqlı araşdırma aparmış A. Holly Shisslerin təsbitinə görə, gənc tələbəyə Paris həyatında Fransızlardan ən çox üç şəxs – onun Fars dili və tarixi professoru James Darmesteter, La Nouvelle Revue dərgisinin redaktoru Juliette Adam, məşhur filosof və tədqiqatçı Ernest Renan – təsir etmişdir. Xüsusən Ernest Renanın dinlər tarixi haqqında yazdığı əsərlər gənc Əhməd Bəyin diqqətini çəkmiş, onun protest ruhunu qıcıqlandırmışdır. Renan yazdığı çoxsaylı əsərlərində dinlər tarixində Semit (Yəhudi və Ərəblər) və Arya (Hind-Avropalılar) irqlərinin rolunu qarşılaşdırmış, birincilərin din tarixinə töhfələrini sərt dillə tənqid etmişdir. Renana görə, İslam tərəqqinin qarşısını alan, inkişafa yer qoymayan bir dindir. Renanın dinlər tarixi və onun toplum həyatında rolu haqqında əsas tezislərini təqdir edən Əhməd Bəy, İslamı müdafiə etmək üçün Farsların Hind-Avropalı olması və Şiəliyin Farslar üçün milli din xarakteri daşımasını çıxış nöqtəsi olaraq qəbul edir. Onu da nəzərə alır ki, bu zaman Avropada, xüsusilə Fransada Fars tarixi və mədəniyyətinə xüsusi rəğbət vardı. Gənc tədqiqatçı ortodoks İslamdan fərqli olaraq Şiəliyin inkişafa meylli, yalnız Farslara xas məzhəb, hətta din olduğu tezisini müdafiə edir. Bu tezislərin müdafiəsi məqsədilə La Société persane (“Fars toplumu”) ümumi başlıqlı, yeddi bölümdən ibarət məqalələri La Nouvelle Revue dərgisinin 1891-ci il saylarında dərc etdirir. Növbəti il başqa bir dərgidə Confession du derviche (“Dərvişin tövbəsi”) adlı məqalə çap etdirir. 1892-ci ildə isə Şərqşünasların XIX Beynəlxalq Konqresində Şiəliyin Məzdəki kökləri haqqında məruzə edir. Bu məruzənin mətninin çapına qərar verilir. Sorbonna Universitetində təhsil aldığı dövrdə Əhməd Bəy Yaxın Şərq haqqında çap edilmiş iki kitaba rəy yazır, bundan əlavə Tiflisdə çıxan Rusdilli “Kavkaz” qəzetinə məqalələr göndərir.
Sonralar Türkçülüyün tanınmış xadimi kimi məşhurlaşmış Əhməd Bəyin Paris yazılarında “özünü doğma kültürü haqqında yazan Fars kimi təqdim etməsi” A. Holly Shisslerin diqqətini çəkmişdir. Gənc Əhməd Bəydəki bu “kimlik problemini”ni tədqiqatçı iki mümkün səbəblə izah edir. Birincisi, dini-imperial kimliklə (“Rus Müsəlmanı”) Peterburqu tərk etmiş Əhməd Bəyin yetişdiyi Qafqaz mühiti Fars kültürünün hələ güclü olduğu məkan idi; bu kültürün də özəyində Şiəlik dururdu. İkincisi, Orta Şərqdən gəlmiş və bir Qərb paytaxt şəhərinin akademik dairələrinə daxil olan şəxs kimi özünü “Arya” irqinə aid etmək müəyyən dəyər ifadə edə bilərdi.
Altı ildən sonra Sorbonna Universitetinin Şərq dilləri və hüquq diplomları ilə vətənə dönən Əhməd Bəy yolüstü, dörd ay İstanbulda qalmışdır. Burada Osmanlının bir sıra görkəmli aydını və dövlət adamı ilə görüşmüşdür. İstanbulda olan Şeyx Cəmaləddin Əfqani ilə yenidən bir araya gəlir, siyasi-ideoloji məsələləri müzakirə edir. Keçmiş dostu Əli Bəy Hüseynzadə burada ikən onu İttihad və Tərəqqi Komitəsinin liderləri ilə tanış edir. Bu görüşlər və uzun müzakirələr onun dünyagörüşünün dəyişməsində mühüm rol oynayır. Bir müddət Tiflis gimnaziyasında müəllim işləyib, yerli qəzetlərlə əməkdaşlıq etdikdən sonra “Məşriğ” (Şərq) adlı Türkcə bir qəzet çıxartmaq üçün müraciət edir. Hakimiyyət rədd cavabı verir, çünki “o vaxt hökumət Rus ünsüründən bulunmayan Müsəlmanlara böylə bir vasitəyə izin verməyə müsaidə etmirdi.”[2] Bu arada “İslama görə və İslam aləmində qadın” və “İslam və axund” əsərlərini yazır. Bu əsərlərin əsas mövzuları İslamda islahat aparmaq gərəkliyi, onu savadsız mollaların inhisarından qurtarmaq və günün tələblərinə uyğunlaşdırmaq, Sünnü-Şiə ixtilaflarına son qoymaq, qadına layiq olduğu yeri vermək, eləcə də əlifba məsələləridir. Bu dövrdə Əhməd Bəy Şiəliyi artıq birtərəfli vəsf etmir, Fars kültürünü digər etnik kültürlərdən üstün saymır. Hətta hesab edir ki, “Türk qadınını aşağılayaraq Türk həyatiyyət və mədəniyyətinin gəlişməsi və ilərləməsinə əngəl olan qüvvə o köhnə və çürük İran mədəniyyətidir.” Əhməd Ağaoğlunun tədqiqatçısı A. Holly Shissler də bu dövrdə onun “kimlik problemi”ndə dəyişiklik olduğunu təsbit etmişdir.
[1] Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981, s.167-187; Fahreddin Gülseven, Ahmed Ağaoğlu’nun Hayatı, Fikirleri, Siyasi ve Sosyal Mücadeleleri, Azerbaycan, yıl 38, s. 99-116; Şamil Qurbavov,Cəmaləddin Əfqani və Türk dünyası, Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1996, s. 94-122; Vilayət Quliyev, Ağaoğlular, Bakı: Ozan, 1997; Fahri Sakal, Ağaoğlu Ahmed Bey, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basınevi, 1999; Ülviyyə Hüseynova, Əhmədbəy Ağaoğlunun ədəbi-tənqidi görüşləri, Bakı: Nurlan, 2006.
[2] Şamil Qurbanov, Cəmaləddin Əfqani və Türk dünyası, s. 98.
Konu 4
3. Hafta Latin harfli Azerbaycan Türkçesinde metnin okunması ve açıklanması
Metin:
Azərbaycan nefti və Qarabağ problemi
Cəmiyyətin bir hissəsində ölkə problemlərinin həllində neftin əsas vasitə olacağı fikri vardı. Düşünülürdü ki, Azərbaycan neftinin istehsalı və ixracında maraqlı olan xaricı dövlətlər Qarabağ probleminin sərhədlərin zorla dəyişilməzliyi prinsipinə uyğun olaraq, ədalətli şəkildə həll edilməsinə yardım edəcəklər. Bakı neftinin xarici şirkətlərin üstün iştirakı ilə istismara başlanmasından keçən təxminən 10 il ərzində Qarabağ problemi həll olunmadı, hətta neft yeni problemlər yaratdı.
Bu cür sadəlövh əhval-ruhiyyə, indi isə hakim olan pərişanlıq yanlış yanaşmanın nəticəsidir. Neft, qaz və digər mineral ehtiyatlar istehsalı və ixracı ilə məşğul olan ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, təbii ehtiyatlara malik olmaq həmin ölkələri həmişə xoşbəxt etmir. Hətta çox zaman təbii sərvətlərin çoxluğu, ondan səmərəsiz istifadə yeni problemlər yaradır, iqtisadi, sosial, siyasi inkişafın qarşısında əngələ çevrilir. Bu barədə son onillərdə Qərbdə çox maraqlı tədqıqatlar aparılıb, nəzəriyyələr yaranıb. Həm tarixi təcrübə, həm də nəzəri fikir göstərir ki, ölkənin, millətin həyatında müsbət rol oynaması üçün neft-qaz sərvətlərindən istifadəyə demokratik hakimiyyət sərəncam verməlidir. Bu, ilkin və vacib şərtdir.
Bu gün Azərbaycan neftinin istismarı və ixracına sərəncam verən yerli avtoritar rejim və xarici neft şirkətləridir. Hər ikisi xarakter baxımından dar eqoist mahiyyətdə olduğundan neft amilinin Qarabağ məsələsində müsbət rol oynamasında maraqlı deyil. Hər ikisi birinci növbədə sabitlikdə maraqlıdır. Qarabağ probleminin hərbi-siyasi yolla həllinə cəhd bu sabitliyin pozulması deməkdir, odur ki, hər ikisi bu yolun əleyhinədir. Təcavüzkar Ermənistana siyasi təzyiq göstərmək, deyək ki, onu BMT TŞ-nin məlum 4 qətnaməsini yerinə yetirməyə məcbur etmək məsələsinə qaldırdıqda isə neft şirkətlərinin nümayəndələri bic-bic gülüb deyirlər ki, onlar siyasətə qarışmırlar (?!).
...
Hələ də haqqı tanınmamış, böyük irsinə hələ də əlimiz yetməyən nəhəng fikir və əməl adamlarımızdan biri də Əhməd Bəy Ağaoğludur. O, milli siyasi və fikir həyatımızda adı şükranla çəkilməli 3-5 adamdan biridir.
Sovet dövründə onun haqqında yazılmamış deyil. Amma daim mənfi çalarda. Kaş ki yazılmayaydı, şüurları zəhərləməyəydilər. Heç olmasa o müəlliflər etdikləri haqsızlıqla bağlı üzrxahlıq etmiş olaydılar. Şüurlara yeritdikləri zəhəri təmizləyə bilməsələr də heç olmasa günahlarını yumuş olaydılar.
Şükürlər olsun, bu böyük fikir və əməl adamı haqqında son illərdə bir neçə dəyərli əsər çap edilib.[1] Obyektiv və insaflı araşdırıcılar onun həyatı və fikirləri haqqında heyrət və minnətdarlıqla yazmışlar. Bu kitablara dayanaraq onun haqqında yazı hazırlamaq nisbətən asanlaşıb. Bununla belə Əhməd Bəy o qədər nəhəng şəxsiyyətdir ki, onun həyatındakı keşməkeşli olayları, epizodları, xüsusən konseptual fikirlərini kiçik bir yazıya sığışdırmaq mümkün deyil. Onun zəngin həyatının və o qədər də zəngin yaradıcılığının quru özətini vermək belə bir neçə yarpaqlıq yazı tələb edir. Bu yazıda çağdaş oxucumuz üçün gərəkli hesab etdiyimiz bəzi məsələlərə toxunacağıq.
Uşaqlıq və gənclik illəri
Əhməd Bəy Ağayev (Ağaoğlu,1869-1939) XIX yüzilin sonlarından 1920-ci illərədək Azərbaycanda, sonra isə Türkiyədə siyasi və fikir həyatına yön verən şəxslərdən biridir. O, Şuşada, ata tərəfdən Qurdeli, ana tərəfdən Sarıcalı boyuna bağlı patriarxal bir ailədə doğulub. Məhəllə məktəbində və xüsusi müəllimlərdən dövrün ənənəvi təhsil sisteminin verdiyi biliklərə yiyələnmiş, anasının təşəbbüsü ilə həm də Rus dilini öyrənmişdir.Yenə anasının təkidi ilə Şuşadakı Rus orta məktəbinə, sonra isə realnı uçilişə (təbiət fənləri təmayüllü məktəbə) göndərilir. Xatirələrində Əhməd Bəy yazır ki, bu məktəblər şəhərin Erməni məhəlləsində yerləşirdi. 45 şagirddən yalnız beşi Müsəlman uşağı idi. Erməni şagirdlərin bu azlığa qarşı münasibəti çox aqressiv olmuş, onları daim incitmişlər. Bu mühitə dözməyən şagirdlərin dördü məktəbi tərk etmiş, yalnız Əhməd təhsilini uğurla başa vura bilmişdir. Məktəb illərində gördüyü bu acılar bütün həyatı boyu onu izləmiş, onda haqsızlığa etiraz doğurmuşdur. Bu hisslərin yaranmasında bu dövrdə populyar olan xalqçı (narodniçestvo) ədəbiyyatın da mühüm rolu olmuşdur. Politexnik institunda oxumaq istəyi ilə Peterburqa gələn Əhməd Bəy burada Qafqazdan olan 35-40 gənc arasında sonralar birlikdə çalışacaqları Əli Bəy Hüseynzadə və Əli Mərdan Bəy Topçubaşovla (Topçubaşı ilə) rastlaşır. Bu vaxt gənclər arasında xalqçı əhval-ruhiyyə, Rus ziyalılarının arasında isə aşırı millətçilik, o cümlədən antisemitizm çox yayğın idi. Oğlu Səməd Ağaoğlunun yazdığına görə, imtahan zamanı onu Yəhidi sayan bir müəllimin qərəzli münasibəti nəticəsində imtahandan kəsilir. Bu haqsız münasibətdən qəzəblənən protest ruhlu gənc Əhməd Bəy Ağayev, ali təhsil almaq üçün az miqdarda vəsaitlə 1888-ci ilin yanvarında Parisə yola düşür.
Paris dövrü
Bir müddət Fransızca öyrənəndən sonra Sorbonna Universitetinin Şərq dilləri fakültəsində mühazirələrə girir, daha sonra paralel Hüquq fakültəsində oxuyur. Bu zaman Fransa, 1870-71-ci illər savaşındakı uğursuzluğun travmasını yaşamaqda idi. Itirilmiş torpaqlar və itirilmiş qürur hissi toplumda, ilk növbədə aydın kəsim içində güclü revanşist millətçilik doğurmuşdu. Əhməd Ağayevin dərslərinə ciddiyyətlə yanaşması və fövqəladə istedadı professorlarının da diqqətini çəkmiş, Parisin aydın salonlarına onun yol tapmasına nədən olmuşdu. Əhməd Ağayev (Ağaoğlu) haqqında maraqlı araşdırma aparmış A. Holly Shisslerin təsbitinə görə, gənc tələbəyə Paris həyatında Fransızlardan ən çox üç şəxs – onun Fars dili və tarixi professoru James Darmesteter, La Nouvelle Revue dərgisinin redaktoru Juliette Adam, məşhur filosof və tədqiqatçı Ernest Renan – təsir etmişdir. Xüsusən Ernest Renanın dinlər tarixi haqqında yazdığı əsərlər gənc Əhməd Bəyin diqqətini çəkmiş, onun protest ruhunu qıcıqlandırmışdır. Renan yazdığı çoxsaylı əsərlərində dinlər tarixində Semit (Yəhudi və Ərəblər) və Arya (Hind-Avropalılar) irqlərinin rolunu qarşılaşdırmış, birincilərin din tarixinə töhfələrini sərt dillə tənqid etmişdir. Renana görə, İslam tərəqqinin qarşısını alan, inkişafa yer qoymayan bir dindir. Renanın dinlər tarixi və onun toplum həyatında rolu haqqında əsas tezislərini təqdir edən Əhməd Bəy, İslamı müdafiə etmək üçün Farsların Hind-Avropalı olması və Şiəliyin Farslar üçün milli din xarakteri daşımasını çıxış nöqtəsi olaraq qəbul edir. Onu da nəzərə alır ki, bu zaman Avropada, xüsusilə Fransada Fars tarixi və mədəniyyətinə xüsusi rəğbət vardı. Gənc tədqiqatçı ortodoks İslamdan fərqli olaraq Şiəliyin inkişafa meylli, yalnız Farslara xas məzhəb, hətta din olduğu tezisini müdafiə edir. Bu tezislərin müdafiəsi məqsədilə La Société persane (“Fars toplumu”) ümumi başlıqlı, yeddi bölümdən ibarət məqalələri La Nouvelle Revue dərgisinin 1891-ci il saylarında dərc etdirir. Növbəti il başqa bir dərgidə Confession du derviche (“Dərvişin tövbəsi”) adlı məqalə çap etdirir. 1892-ci ildə isə Şərqşünasların XIX Beynəlxalq Konqresində Şiəliyin Məzdəki kökləri haqqında məruzə edir. Bu məruzənin mətninin çapına qərar verilir. Sorbonna Universitetində təhsil aldığı dövrdə Əhməd Bəy Yaxın Şərq haqqında çap edilmiş iki kitaba rəy yazır, bundan əlavə Tiflisdə çıxan Rusdilli “Kavkaz” qəzetinə məqalələr göndərir.
Sonralar Türkçülüyün tanınmış xadimi kimi məşhurlaşmış Əhməd Bəyin Paris yazılarında “özünü doğma kültürü haqqında yazan Fars kimi təqdim etməsi” A. Holly Shisslerin diqqətini çəkmişdir. Gənc Əhməd Bəydəki bu “kimlik problemini”ni tədqiqatçı iki mümkün səbəblə izah edir. Birincisi, dini-imperial kimliklə (“Rus Müsəlmanı”) Peterburqu tərk etmiş Əhməd Bəyin yetişdiyi Qafqaz mühiti Fars kültürünün hələ güclü olduğu məkan idi; bu kültürün də özəyində Şiəlik dururdu. İkincisi, Orta Şərqdən gəlmiş və bir Qərb paytaxt şəhərinin akademik dairələrinə daxil olan şəxs kimi özünü “Arya” irqinə aid etmək müəyyən dəyər ifadə edə bilərdi.
Altı ildən sonra Sorbonna Universitetinin Şərq dilləri və hüquq diplomları ilə vətənə dönən Əhməd Bəy yolüstü, dörd ay İstanbulda qalmışdır. Burada Osmanlının bir sıra görkəmli aydını və dövlət adamı ilə görüşmüşdür. İstanbulda olan Şeyx Cəmaləddin Əfqani ilə yenidən bir araya gəlir, siyasi-ideoloji məsələləri müzakirə edir. Keçmiş dostu Əli Bəy Hüseynzadə burada ikən onu İttihad və Tərəqqi Komitəsinin liderləri ilə tanış edir. Bu görüşlər və uzun müzakirələr onun dünyagörüşünün dəyişməsində mühüm rol oynayır. Bir müddət Tiflis gimnaziyasında müəllim işləyib, yerli qəzetlərlə əməkdaşlıq etdikdən sonra “Məşriğ” (Şərq) adlı Türkcə bir qəzet çıxartmaq üçün müraciət edir. Hakimiyyət rədd cavabı verir, çünki “o vaxt hökumət Rus ünsüründən bulunmayan Müsəlmanlara böylə bir vasitəyə izin verməyə müsaidə etmirdi.”[2] Bu arada “İslama görə və İslam aləmində qadın” və “İslam və axund” əsərlərini yazır. Bu əsərlərin əsas mövzuları İslamda islahat aparmaq gərəkliyi, onu savadsız mollaların inhisarından qurtarmaq və günün tələblərinə uyğunlaşdırmaq, Sünnü-Şiə ixtilaflarına son qoymaq, qadına layiq olduğu yeri vermək, eləcə də əlifba məsələləridir. Bu dövrdə Əhməd Bəy Şiəliyi artıq birtərəfli vəsf etmir, Fars kültürünü digər etnik kültürlərdən üstün saymır. Hətta hesab edir ki, “Türk qadınını aşağılayaraq Türk həyatiyyət və mədəniyyətinin gəlişməsi və ilərləməsinə əngəl olan qüvvə o köhnə və çürük İran mədəniyyətidir.” Əhməd Ağaoğlunun tədqiqatçısı A. Holly Shissler də bu dövrdə onun “kimlik problemi”ndə dəyişiklik olduğunu təsbit etmişdir.
[1] Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981, s.167-187; Fahreddin Gülseven, Ahmed Ağaoğlu’nun Hayatı, Fikirleri, Siyasi ve Sosyal Mücadeleleri, Azerbaycan, yıl 38, s. 99-116; Şamil Qurbavov,Cəmaləddin Əfqani və Türk dünyası, Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1996, s. 94-122; Vilayət Quliyev, Ağaoğlular, Bakı: Ozan, 1997; Fahri Sakal, Ağaoğlu Ahmed Bey, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basınevi, 1999; Ülviyyə Hüseynova, Əhmədbəy Ağaoğlunun ədəbi-tənqidi görüşləri, Bakı: Nurlan, 2006.
[2] Şamil Qurbanov, Cəmaləddin Əfqani və Türk dünyası, s. 98.
Konu 5
5. Hafta Kiril harfli Azerbaycan Türkçesinde metnin okunması ve açıklanması
Metin:
Kiril alfabesi (Makedonca: Кирилица (Kirilitsa); Bulgarca: Кирилица (Kirilitsa); Rusça: Кириллица (Kirillitsa); Sırpça: Ћирилица (Çirilitsa), yaygın olarak Slav dillerinin yazımında kullanılan alfabedir. Adını Ortodoks rahipleri Kiril ve Metodius’tan almış olmasına karşın, bu alfabeyi gerçekte onların geliştirdiğine ilişkin kesin bilgi yoktur. Yapılan araştırmaların gösterdiklerine göre, Kiril ve Metodius’un öğrencileri, 9. yüzyılın ortasında günümüzde Kiril alfabesi olarak bilinen ve halen Rusya, Ukrayna, Bulgaristan, Sırbistan ve diğer ülkelerde kullanılan bu alfabeyi, Orta Çağ Yunan (Bizans) alfabesinin temelinde geliştirerek, Yunancada bulunmayan birtakım Slav seslerini de buraya eklemişlerdi.
Kiril alfabesini kullanan ülkeler: Beyaz Rusya, Ukrayna, Bulgaristan, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Moğolistan, Makedonya, Sırbistan.
Kiril alfabesinin harflerini aşağıdaki videoda tek tek tanıtılmaktadır. Bu görüntü sayesinde harfleri tanıyabilir, sesletimini (telaffuzunu) görerek öğrenebilirsiniz.
Kiril alfabesi, Türk dünyasında zorla benimsetilmiştir. Sovyet Rusyası döneminde Kırgızistan, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan gibi bugün bağımsız birer Türk devleti olan bölgelerde yaşayan Türkler’in Kiril alfabesini (Rus alfabesini) kullanmaları zorunlu kılınmıştır. Bu alfabeyi kullanmak zorunda kalan Türklerin, öz dillerinde de değişiklik yapmaları istenmiştir. Yazı dilini Rusçaya yaklaştırmak için zalim Stalin akla gelmedik oyunlar yapmış ve bugün Türk dünyası arasındaki kopukluğun başlıca nedenlerden birinin –ortak bir yazı dilinin olmayışı– meydana gelmesine neden olmuştur. Türk dünyasında 23’ten fazla yazı / konuşma dilinin var olmasının tek nedeni Ruslar ve dolaylı olarak Kiril alfabesidir.
Osmanlıca ve Türkiye dışındaki Türk dil ve lehçelerinin yazımında Arap alfabesinden sonra en geniş ölçüde kullanılan alfabedir. XVIII. yüzyıl başlarında Hristiyanlık’ı yaymak için Çuvaşlar’a giden Ruslar bu dili kendi harfleriyle (Kiril) yazdılar. Eski Sovyetler Birliği idaresindeki Türklerce 1937–1940 yılları arasında Stalin rejimi tarafından bu alfabe kabul ettirilmiş ve her Türk boyu için farklı alfabeler yapılmıştır. Bunun sonucunda Türkler arasında 20 ayrı Kiril alfabesi kullanılmıştır. Bugün de bu alfabeyi kullanmaya devam etmektedirler. Ancak Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra alfabe değiştirme eğilimleri kuvvetlenmiştir. Ayrıca Türk Cumhuriyetleri arasında kültür alışverişini daha sağlıklı yapmak için ortak alfabe çalışmaları devam etmektedir.
Konu 9
9. Hafta Arap harfli Azerbaycan Türkçesinde metnin okunması ve açıklanması
سايغيسيزليغا معروض قالان بير ميلتچی حاقدا
ميلتيميزين سعادتی اوغروندا چابا گؤسترن، جانلاری و ماللاريندان اسيرگهمهين آذربايجانيميزين ايگيد قيزلاری و اوغوللارينا بوللو سايغی و سئوگيميزی هر زامان ايچيميزده و اورهييميزده يئرلشديرميشيک.
جوما گئجهسی (21 بهمن 1384) GunAzTV پروقراميندا بو عزيزلرين بيرينه اولان سايغيسيزليق و احترامسيزليغا شاهيد اولدوغومدا، مخصوصاً او قارداشيما، سايغيسيزليغا معروض قالان او دَيرلی اينسانا اولان سئوگی و سايغيمی يالنيز اورهييمده ساخلاماغی دئييل، ديله گتيريب و کاغيذ اوستونده يازماغی بير وظيفه کيمی دوشوندوم؛
ائل آشيغیدير او، ميلتينين دردلرينی دريندن تانييان بير آشيق. او آذربايجان ميلی مسألهسينی مختليف جهتلری ايله آنلايير، اونيوئرسيته گؤرمهسه ده، آکادئميک تحصيلات آپاران بير بيليم آدامی ساياغی آذربايجان ميلی حرکتينين تئوريک موباحيثهلرايله تانيش اولاراق بونلاری بير ائل آشيغی کيمی ميلتيميزين ديليجه اونلارا يئتيرمهيی باجارير.
مندن يالنيز 2_3 ايل ياشلی اولسا دا اون گؤرمهدييم زامان "آشيق" ايفادهسی ايله آدلانديغيندا، ايلکده، ياشلی و تجروبهلی بير آغ ساققال اولدوغونو سانميشديم.
1377- لرده "آشيق جبراييل خليلی"-نين آدی و چاليشمالار ايله تانيش اولسام دا، ايکی ايل سونرا اونونلا ياخيندان تانيشديم. متواضع و متين بير اينسان گؤردوم، فقط گنج ياشلی اولدوغونا رغماً تجروبهسی و البته ابهتی سانديغيمدان داها يوکسک سويهده ايدی. چوخ آز زامان برابر اولماق کيفايت ائدهجک کی آشيق _ اينصافلی_ بير موصاحيبين نهايت درجه احترام و سايغيسينی قازانسين.
آشيق جبراييل خليلی دفعهلرجه ميلی مراسيملريميزده اشتراکی و ميلی فعاليتلره اوغراشديغی اوچون، ايران اسلام جمهوريتينين امنيتی قوهلری طرفيندن ياخالانميش، حبس ائديلميش، اؤزو و عاييلهسی ايله برابر باسقيلار و تهديدلره معروض قالميشدير. اون ايلدن آرتيق آکتيو اولاراق آذربايجان ميلی حرکتی چرچيوهسينده سياسی فعاليتلر ايله اوغراشان جبراييل گونوموزه قدهر حرکتيميزين حساس دؤنملرينده گيزلين و آشکار شکيلينده فعالجاسينا چاليشميشدير.
حرکتچيلر آراسيندا ساغلام و علمی تنقيده نه قدهر اؤنم وئرديييم بير چوخ دوستلارا بللی اولموشدور. اؤز تنقيدلرينه گؤره سايغيسيزليغا معروض قالان آشيق جبراييل قارداشيما دئمک ايسترديم کی؛ هئچ ده اوزولمهسين!! ائله بو کيمی اهانتلره معروض قالماق دا حرکتيمزين بيليمسللشمهسی و دئموکراتيکلشمهسی اوچون وئريلن بير هزينهدير. عشق اولسون وطن يولوندا هر چئشيت هزينهلری اؤدهين اينسانلارا.
ان ايچدن اولان سايغيلاريملا
عليرضا جوانبخت قولونجو
اورميه-۲۳ بهمن ۱۳۸۴
Konu 10
10. Hafta Arap harfli Azerbaycan Türkçesinde metnin okunması ve açıklanması
من گونشم سونمهرم
جیران کیمی بیر اوغلانایدیم
ییرتدیلار اؤرهییمی
دور گل ووردولار منی
گل بو یابانچینی تانیتدیر آینالارا
دور قیرپما قانلی گؤزلرینی
تبریز دوشر گؤزلریندن
ده
هانسی مزاردا باستیردیلارسنی
هانی گلین
قانلی تویون مبارک شانلی گلین
سن آغلاما
آغلاما تبریزآغلاما
سوزهرگؤزلریمدن گئجهلر
اولدوزلار کیمی تبریز
دئییردین من گونشم سونمهرهم
دئییردین سن دنیزسن دورمازسان
ندن باتدین بیر غروب چاغیندا
من قانلی- قانلی دالغالانیرام
هانی گلین
Konu 11
11. Hafta Arap harfli Azerbaycan Türkçesinde metnin okunması ve açıklanması
ايكينجي اعلان
چاغيريش
ستارخان مدنيت اوجاغي، باشقا درنك لر و عاليملر امكداشليغي ايله ائليميزين آغ ساققالي و معنوي آتاسي بويوك توركولوق، جراح و يازيچي و عاليم سايين پروفسور دوقتور جاواد هئيت ين 80 ايلليگينه گوره آغيرلاما توره ني كئچيره جكدير. بوتون يازارلار، شاعيرلر و آراشديريجي لاردان بو توره نه قاتيلماق اوچون اوز يازيلاريني اوستادين، طيب و جراحليق، توركولوژي، ديلچي ليك، وارليق و اونون اثرلري و... حاقدا بيزه گوندهرمكلريني ريجا ائديريك.
قئيدلر:
- مقاله لرA4 كاغيذي نين بير اوزونده و مومكون اولدوغو حالدا ديسكئت ده ياناشي دبيرخانايا گوندهريلمه ليدير.
- هانسي مقاله لرين چيخيشي حاقدا عئلمي هئيت قرار وئره جكدير.
- واخت چاتيشمازليغي اوزونده ن اوخونمايان اثرلرده او بيري كيمي توره ندن سونرا چاپ اولاجاقدير.
- ايلگي اوچون عونوان و تيليفون نومره سي گره كلي دير.
- اثرلر يالنيز دي آيي نين 20- سينه قدهر گوندهريلمه ليدير.
عونوانيميز: تهران- تهران پارس ـ اول خيابان جشنوارهـ پلاك 86ـ صندوق واحد شماره 8
تيليفون:
77871975-021 09121043447
77961491-021 09122157041
Email: settarxan_ocagi@yahoo.com
لوطفاً خبري يايماقدا يارديمچي اولون
Konu 12
12. Hafta Arap harfli Azerbaycan Türkçesinde metnin okunması ve açıklanması
میللی حئرکاتدا تشکیلاتین نقشی
تاریخی یاد داشتیمیزا نظرسالدیقدا گوُروُنوُرکی دیکتاتورؤ پلیس آختاریشلاری حوُکم سوُردوُیوُ اوُلکۀ لردۀ بیر میللی ؤ گیزلی تشکیلات قوُرماق اوُچوُن ایلک باشدا یوزلرلۀ اینسانلاری بیرآرییا گئتیرمئک ؤ تشکیلات قوُرماق چئتین ؤ مومکوُن سوُز دوُر، خصوصی ایلۀ بوُ گوُنکوُ ایران دئیلن یئردۀ " گوُنئی آذربایجان عنوانلی " میللی علنی شئکیلدۀ میللی تشکیلات یارادماق اینسانلارین حئییاتین تهلیکۀ یۀ آتماق دئمئکدیر ؤ دوُزگوُن دئییر، آمما خاریج اوُلکۀ لردۀ دموکراتیک قایدالارین حاکیم اوُلدوُقوُنا گوُرۀ میللی تشکیلات یارادماق آزاد ؤ تهلیکۀ سیز دیر.
اوُزوُن ایللرین تجروُبۀ لرینۀ دایاناراق، گوُنئی آذربایجان عنوانلی تشکیلات یارادماق اوُچوُن معیین بیرتعداد ایمانلی ؤایرادۀ لی شخصلرین کوُنوُنللو اوُلاراق ، اوُزللیکلۀ گئنج کادرین ایشتیرکی ایلۀ دیسیپلینلی شئکیلدۀ قوُروُلمای دیر ؤ قوُروُلدوُقدان سوُنرا اوُز موُجوُدییتین حاضیرلادیقی أساسنامۀ اساسیندا اعلان اتدیکدن سوُنرا ، تشکیلاتدا عضو اوُلماق ایستۀ ین لرگئرئک معیین مرحلۀ ؤ شرایط دن کئچدیکدن سوُنرا تشکیلاتین عضو لوُیوُنۀ قبوُل اوُلوُب میللی هدف یوُلوُندا فعالییتۀ باشلییارلار.
یاشادیقیمیز بوُگوُنکوُ حساس چاغدا میللی حئرکاتی داخیلدۀ ؤ خاریجدۀ گوُجلئندیرمئک ؤ آکتیو لئشدیرمئگ اوُچوُن میللی تشکیلاتین یارانماسی نین ضرورتی هئر زاماندان آرتیق حیس اوُلوُنور، بوُ اوُنئملی هـدفۀ چاتماق اوُچوُن لازیم دیر کی بیرتعداد میللی اینانجلی ؤ همفیکیر اینسانلارین بیرآرییا گئلمۀ سی ایلۀ تشکیل تاپار.
بوُنا گوُرۀ دۀ کئچمیشدۀ موُجوُد اوُلموُش دیسیپلینلی تشکلات لارین تجروُبۀ لریندن ایستیفادۀ اتمئک لازیم دیر. آدی گئدن تجروُبۀ لر نئلردن عیبارت دیر ؟
1 ــ تشکیلات قوروُلدوُقدان سوُنرا ایدارۀ ائدیجی مرکز کمیتۀ سی نین أعضاسی خصوُصی ایلۀ داخیلدۀ گئرئک تام گیزلی شئکیلدۀ ؤ خاریجدۀ قیسمن گئرئک گیزلی شئکیلدۀ اوُلسوُن .
2 ــ خاریجدۀ یارانان تشکیلاتین چئشیدلی کمیتۀ لری اوُلمالی ، اوُجوُملۀ دن : ایرتیباط کمیتۀ سی ، بوُکمیتۀ دۀ اوُلان عضولر هئر هانسی اوُلکۀ دۀ یاشادیقلارینا باخمییاراق ، اینگیلیس ، فرانسا ، آلمان دیللرین بیلن عضولر هئرهانسی آمئریکا یا آوروُپا شخصییت لری ؤ یا دوُولت اوُرگانلاری ایلۀ گوُروُش زامانی گوُنئی آذربایجان اوُزۀ معلوُماتلی اوُلمالی ؤ میللی موُجادیلۀ نین دموکراتیک هـدف لرین چئشیدلی دوُولت لرلۀ ؤ بین الخاق قوُروُم ؤ قوُروُلوُشلارا آچیقلامالی ؤ بئلۀ لیکلۀ دۀ بیر ایرتیباط کانالی یارادماق ضروُرت لردن دیر.
3 ــ تشکیلاتی گوُجئندیرمئگ اوُچوُن مالی ؤ تداروکات کمیتۀ سی نین یارانماسی لازیم دیرکی گئلن یاردیملاری تشکیلاتین مالی کمیتۀ سینین مسئولوُ بانک حسابینا یاتیریلمالی ؤ ضروری حاللاردا همان بوُدجۀ دن ایستیفادۀ اوُلوُنمالی دیر.
4 ــ تشکیلاتین تبلیغات ایشلرین گوُجلئندیرمئگ اوُچوُن عضوییت حاققی معیین اوُلوُنمالی ؤ هئرعضو زامانیدا عضویت حاققین کوُنوُللوُ اوُلاراق اوُدۀ نیلمۀ لی دیر.
5 ــ ایرتیباط کمیتۀ سی : بوُ کمیتۀ نین ؤظیفۀ سی خاریجدۀ اوُلان باشقا آذربایجانچی میللی تشکیلات لارلا قارشیلیقلی صمیمییت أساسیندا ایرتیباط قوُرماق ؤ لازیم گئلدیکدۀ چئشیدلی ساحۀ لردۀ بیرگۀ ایش بیرلیگینۀ زمین یارادماق لازیم دیر، بوُ ساحۀ دۀ لازیم قئدر خوُش گوُروُلوُ اوُلماق لازیم دیر، بوُ معنادا کی گوُنئی آذربایجانین آزادلیقی ، قوُرتوُلوُشوُ یوُلوُندا صمیمییتلۀ موجادیلۀ ائدن تشکیلات یا شخصلری خائیین آدلاندیرماق اوُلماز ، بئلۀ اوُلدوُقوُ حالدا بیرلیک ، همریلیک دۀ یارادماق اوُلماز.
6 ــ بوُ گوُنکوُ شرایط دۀ داخیل ایلۀ ساغلام ؤ گیزلی ایرتیباط قوُرماق اوُچوُن ساغلام ایرتیباط کمیتۀ سی یارادماق لازیمدیر، بوُکمیتۀ نهایت درجۀ دۀ گیزلی قوُروُنمالی ؤ تشکیلاتین مرکزی کمیتۀ سی نین تفتیش کمیتۀ سی نین نظارتیندۀ اوُلمالی دیر.
7 ــ تشکیلاتین داخیلی کمیتۀ سی ایلۀ ایرتیباط تام گیزلی اولمالی ؤ مرکزلۀ تماس قوُرماق ایستۀ ین کادرلارؤ یا سادۀ عضو لرین کیملیکلری جیددیتلۀ تحقیق اوُلوُنوُب ، گیزلی ساخلانمالی دیر، بو کادرلار یا سادۀ عضولر تانینماماق اوُچوُن هئچ بیر تظاهرات لاردا ؤ یا یغینجاقلاردا ایشتیراک ائدۀ بیلمز.
8 ــ تشکیلاتین سیمگۀ سی تاریخی آذربایجانین اوُچ رنگلی بایراقی اوُلمالی ؤ بوُ بایراق استیقلال دان سوُنرا قوُزئی آذربایجانین سماء لاریندا دالغالامالی اوُلاجاق، بوُ واحید بایراق قوُزئیلی ، گونئیلی آذربایجان میللتی نین شرف بایراقی دیر، بوُنا گوُرۀ دۀ میللی تشکیلاتا عضو اوُلان هئر آذربایجانلی بوُ بایراقا حوُرمت قوُیمالی دیر.
بو مختصریازی تکجه بیراوُنرگۀ دیر، ساغ اوُل ساغلیقلا قال ـ غ ـ ش ـ آذرخش . 30 / 11 / 2019
Konu 13
13. Hafta Arap harfli Azerbaycan Türkçesinde metnin okunması ve açıklanması
حوُرتلی نصیب نصیبلی بئی : آشاغیداکی شرح ( سئبتچی حسن ) عنوانلی تاریخی روُمان کیتابیندا یازدیقیم ؤ یاشادیقیم ایجتیماعی، سیاسی شرایطین بیرکیچیک ، آمما حقیقی شرحی ؤ نمونۀ سی دیر. کیتابی یئنی دن کامپیوتر وسیلۀ سی ایلۀ یازماقا باشلامیشام ، لاکین آلدیغیم بوُیوک ؤ آغیر روُحی ضربۀ نتیجۀ سیندۀ قوُرتارا بیلمۀ میشم ، اوُمید ائدیرۀ م تئزلیکلۀ کیتابین کوُچوُروُلمۀ سی باشا چاتسین ؤعلاقۀ لی وطنداشلارا تقدیم ائدۀ بیلیم .
آشاغیداکی یازی کیتابین مقدمۀ سیندن آلینمیش شرح دیر. آذرخش
******************
تهراندا : ایستانبول خیاوانی .
اوُزامانلاردا تئهرانین مرکزینده یئرلئشن ایستانبول خیاوانی ، ایرانین أن چوخ حادیثه لی مرکزلریندن بیری اولدوقدا ، همده ایران پارلامنتینه "مجلیسه" دوغرو گئدن بیریوُل "خیاوان" ایدی .شاهین اوُنئملی سارایی لاریندان بیری اوُلان "کاخ مرمر" شیمران یایلاقیندان تهرانا قدر اوزانان پهلوی خیاوانی آدلانان یوُلون سوُن نقطه سینده ؤ شومالی سپه خیاوانی آدلانان .کاخ مرمرآدلانیردی ، اوُنون اطرافیندا اولان خیاوانلاردا ایسه ، دربارا باغلی اوُلان وزیرلرین سناتورلارین ، وکیللرین ، قوشون ژنرال لاری نین و بوُیوک سیاستچیلرین ، اعیان ، اشراف و فئوداللارین ائولری ، سارای لاری وار ایدی مجلیسه " پارلامنته " گئت گئل یوُلوایسترایسته مز کاخ مرمردن باشلانیب ، پهلوی ، سه راه شاه ، یوسیف آباد ، نادیری ، ایستانبول ، شاه آباد ونهایت بهاریستان خیاوانلاریندان کئچیردی . نادیری ، فردوسی وچئوره سینده اوُلان خیاوانلاردا دوُنیانین مختلیف ، بوُیوک ـ کیچیک دووُلت لرینین اینگلیس ، شوروی ، تورکییه ،فرانسا ، و سایره لرین ائلچی لیگلری "سفارت لری" یئرلئشمیشدی کی هئله ده واردیرلار. آدی گئدن خیاوانلاردا اوُ زامانکی آوروپا سویه سینده مدرن مهمانخانالار، رستورانلار، چایخانالار، توکانلار، آلیش وئریش مرکزلری وهمده محدود تعداد دا دوُولت بانکلارینین اوُلماسی ، بو خیاوانلارا بوُیوک اهمییت وئریردی ، بوخیاوانلاردا اوُلان توکانلارؤ کافۀ لرین أکثرییتی آذربایجانلی اصناف وتاجیرلرین ایجاره سینده ایدی ، آنجاق فارسلار ، ارمنی لر، یونانلی ، چئک ، یهودی وباشقا میللت لردن ده وارایدیلار، سرمایه لری و توکانلاری اوُلمییان آذربایجان تورکلری مجبور اوُلاراق ألده آلیش وئریش "دستفروش " لوق ائدرئک چوخ چئتینلیکله حئیات سوروردولر.
گوُنئیدۀ یاشییان آذربایجان اهالیسیندن چوُخلاری تزارحاکیمییتی دوُوروندۀ طبیعی اوُلاراق واحید ؤطن سایاراق ، زامان زامان چالیشماق ؤ یا تیجارت هدفی ایلۀ عائلۀ لری ایلۀ بیرلیکدۀ وطنین قوُزئی بوُلومونۀ گئدیب ، طبیعی اوُلاراق بعضی لری قوُزئیدۀ ائولئنیب ، عائله قوروب اوشاغلاری ایسه درسه تحصیلاتا مشغول اوُلموشلار. بو بوُیوک کوتله دن بیر چوخلاری قوُزئی آذربایجاندا یاشادیقلاری ایللرده چوُخ اوُنئملی سیاسی ، ایجتیماعی ، میللی، فرهنگی ، علمی معلوماتلار قازانماقا نائیل اوُلموش دورلار. آنجاق سوُویت حاکیمییتی قوُرولدوقدان سوُنرا ، روس، اینگلیس آراسیندا باشلانان سیاسی اوُیونلارنئدنیلۀ ؤایراندا اینگلیس لرین یاردیمی ؤ پلانی ایلۀ ، سید ضیاء ریضاخان کودتاسی نتیجۀ سیندۀ ، قاجار توُرک دوُولتی نین عوُمرونۀ سوُن قوُیولور.
آردینجا بوُلشویک روسلارین ریضاخان آراسیندا باغلانان سازیش نئدنیلۀ ، قوُزئی دۀ ایللربوُیو یاشییان آذربایجان تورک لرین گوُنئییۀ " دئپورت" ائدیلیرلر، بوُلشویک روُسلارین بوشوینیست سیاستین هدفلری قوُزئی آذربایجان توُرکلرین ارمنی لرقارشیسیندا سای باخیمیندان ضعیف لئندیرمئک ، ؤآردینجا ایستۀ دیکلری کیمی آذربایجانلی لارا مسلط اوُلسونلار. بئلۀ لیکلۀ توُرکلری گوُنئییۀ قایتاریلماق پروسئسی باشلانیر.
" دئپوُرت " اوُلان لارین واریوُخلارین بوُلشویک روُسلار أللریندن آلیب ، اوُنلاری بوُیوک عائله لرله بیرلیکدۀ کوُچ اتمئگۀ مجبور ائدیرلر. بوبوُیوک کوُتلۀ گوُنئییۀ گئلدیکدۀ ، اوُنلاردان بیرقیسمی اوُز آتا ، بابا یوردلاری اوُلان گوُنئیین مختلیف شهرلرینده ، اردۀ بیل ، آستارا ، تبریز، ماراغا ، ساراب ، انزلی زنگان و باشقا یئرلردۀ ایش یئرلری قوروب مشغول اوُلورلار.
اوُ زامان عمدی ؤهدفلی اوُلاراق شومالدان گئلمیش لره " چئروُون ؤ فارسلارایسۀ قافقاز مهاجیرلری دئیردیلر" بودا فارس سوینیست لرینین اوُیونلاریندان بیری ایدی ، هدف آذربایجان تورکلرین بیربیریندن آییرماق ، آرالاریندا تفرقه ، ایختیلاف سالیب ، قوُزئیدن گئلنلرۀ بوُلشویک ، کافر ، دینسیز دامغاسی وُوروب ، تکلۀ مئگ ایدی .
نهایت 20 ایل قارا دیکتاتورلوقدان سوُنرا ؤ دوُنیانین سیاسی اوُیونلاری نین دئیشمۀ سی ایلۀ اینگیلیس لرریضاخانی ایراندان گئدر گئلمزۀ سوُرگون ائدیرلر، دیکتاتورسوُرگوندۀ اوُزجزاسینا چاتسادا ، آنجاق اوُنون آنتی تورک سیاست لری اوُزحوکموندۀ قالیر .
فارس راسیسمی نین توُرکلرۀ قارشی کینۀ لی ؤ ویران ائدیجی سیاست لری نتیجه سینده ، بوُل محصول ؤقیدالارمنبعی اوُلان آذربایجاندا ، أکینچیلیگ ، حئیواندارلیق ، صنعت ، تیجارت ، معاریف ، طب ، توخوجولوق و اینسان حئیاتینا لازیم اوُلان باشقا ضروری احتیاج لاریوُخ حدینه چاتمیشدی .
عوضینده بویوک تیجارت مرکزلری ، صنعت ، یوکسئک علمی مدرسه لر، خسته خانالار، حکیم لر، داوا درمان ، بانکلار، بوُیوک شیرکت لر ؤ سایره ایش یئرلری تهراندا و باشقا فارس شهرلرینده قورولموشدو ، بئله لیکله شوینیسمین ؤ دوُشمانچیلیق سیاستی نتیجه سینده آذربایجانی برباد حالاسالیب، ؤاوُنون اهالی سی چارۀ سیزقالاراق اوُزیورد یووالاریندان دیدرگین اوُلوب فارس شئهر لرینده فارسلارا نوکرچیلیگ اتمئگه مجبور ائدیلمیش دیلر.
چارۀ سیزلیک اوزریندن تهرانا مهاجیرت اتمیش آذربایجانلی لارین دورومو واوُنلارین حئیات سویه سی گون به گون آغیرلاشاراق ، اوُزلری عائله لری ایله بیرلیکده أن چئتین ایشلره أل آتیرلار، فهله لیگ ، ائولرده نوکرچیلیگ ، حامبالیق ، میوۀ، سبزه ساتماق و سایره چوُخ زحمتلی ایشلرۀ بوُیون أییرلر، یاشادیغلاری مکانلار ایسۀ ، دروازا غارین یئرآلتیندا قازیلمیش چوُخورلاری ، سنگئلج ( سوُنرا لاراوُلدو پارک شهر) خارابالیغلاریندا حصیردن قوراشدیریلمیش ائوچیکلر، ناصرخسرودا عرب لر محلۀ سی ، دروازا قزوین چوُللریندۀ خارابالیغلاردا یاشاماق ؤ سایرۀ لر...
آزمقداردا سرمایۀ لری اوُلانلارین بوُیوک تعدادی ایستانبول خیاوانیندا وباشقا آدلاری چئکیلن یئرلرده طبیعی حئییات لاری وار ایدی ، بوُنلار قاباقجادان تئهرانا گئلمیشلرایدی ، یئنی گئلنلری اوُز همشهری لرینۀ ودوُست لارینا سیغیناراق آلیش وئریشه باشلییرلار. آزمودت کئچدیکدن سونرا فارسلارین ودوُولت مأمورلارینین توهین لری ، داواملی روشوت ایسته مئکلری و یاراددیقلاری جوربه جور چئتنلیکلرله قارشیلاشدیقدا ، اوُزلئشدیکلری فاجعه نین درین لیگین باشا دوشورلر، وهئرزامان ائدیردیلر، ای کاش وطن نین قوزئییندۀ قالیب یاشاسئیدیق چونکی وطنین گوُنئی حیصه سی نین دوُرومو ائله برباد سالمیشدیلارکی قلمه کاغیذا سیغیشان دئییردی .
گوُنئییۀ قایدانلارعمومییت له یازیب اوُخوماقی کریل، لاتین ، عرب ألیفباسی ایلۀ قوُزئیدۀ اوُیرنمیشدیلر، حتی بعضی لری عالی مکتبه قدر ده تحصیل آلمیشدیلار، بعضی لری اوُزآنا دیل لری اوُلان آذربایجان تورکجه سیندن باشقا ، حتی روس ، آلمان ، ارمنی ، فرانسا دیللرین ده بیلیردیلر، آنجاق فارس دیلینه گئلدیکده اوُنو راحات آنلامادیقدا ، دانیشماقدا چوُخ چئتینلیک چئکیردیلر، ایش مکانلاریندا چوُخ تمیزکار،خوش اوُزلو ، اینظباطلی و موشتری لرله تربییه ایله قارشی لاشیردیلار.ایستانبول خیاوانیندا اوُلان توکان لاردا هرجور مایحتاج ، قیدا ، ات ، تویوغ ، بالیق ، سبزه ، مئیوه ، شیرنیجات ، خاریجی یئمئکلرین ارزاقی ؤ بوُیوک توکانلاردا آوروپا سئوییۀ سیندۀ بوُل بوُل قیدالارتاپماق اوُلاردی ، بوندان باشقا بوُیوک ماغازالاردا تمیزیاراشیغلی پالتار، باشماق ، قادین پالتاری ، قادین لارا مخصوص لازیم اوُلان لوکس ماللار و سایره لرچوخ تمیز ؤ مُدرن شئکیلده آلیجیلارین ایختیاریندا قویولوردو، توکان صاحیب لری نین أن بوُیوک امتیازی مختلیف دیللرده دانیشمالاری ایدی ، بونا گوُرادا خاریجی لرؤ سیفارت لرین ایشچیلری ، تهرانین زنگین لری ، مجلیس نماینده لری، دربارا منصوب اوُلانلار، قوشون ژنراللاری بوتون احتیاج لارین ایستانبول ، نادیری ، منوچهری خیاوانلاریندان آلیردیلار. بونلاردان باشقا اوُ زامانین بوُیوک هتل لری ، لوکس رستورانلاری ، چایخانالاری( کافه قنادی) لری آوروپا سئویه سینده اولدوقو اوچون زنگین لر، ژورنالیست لر، سفارت لرین ایشچیلری ، حزب لرین رهبرلری کادرلاری فراغت زامانلارین سوُزصوحبت لرین،گوُروش ؤسیاسی بحث لرین بو یئرلرده کئچیرئردیلر.
حتی بعضن بوُیوک دوُولت لرین جاسوس لارینین گوُروشلرده بوکافه لرده رستوران لاردا اوُلاردی . اوُزامان نیسبی آزادلیقین یارانماسی ایلۀ ایراندا یئنی بیر دوُوران باشلانمیشدی . مختلیف گاذت لر، ساقچی ، سوُلچو پارتیالار، گوُن به گوُن چوُخالیردی ، اوُجومله دن تودۀ پارتیاسی و اوُنا باغلی اوُلان مختلیف صینفی سندیکالار، درنکلر، تشکیلاتلار، قوُرولوب ، فعالییت ائدیردیلر. داواملی اوُلاراق هئرگوُن خیاوان لاردا یوروشلرباشلانیب ، میتینگ لراوُلاردی . تودۀ پارتیاسی نین مرکزی فردوسی ؤ
نادیری خیاوانلاریندا اوُلدوقو اوچون یوروشلر، میتینگ لر فردوسی دن باشلانیب نادیری ، ایستانبول ، شاه آباد ؤ بوتون فرعی خیاوان لاری اوُزتأثیری آلتینا آلاردی . بو خیاوانلاردا اوُلان آلیش وئریش چیلرین بوُیوک حیصه سی آذربایجانلی لاردان اوُلدوقدا ، بیرچوخلاری سوُلچومرامیندا اوُلدوقولارینا گوُرۀ ،دائمن گیزلی پلیس(آگاهی ایدارۀ سی) اوُنلارین گوُنده لیک حرکت لرین ؤ یا کیملرله گوُروش دوکلرینۀ نظارت ائدردیلر، یئری گئلدیکده کیچیک بیر مسئله نی بهانه ائدیب جوربه جورتهدیدلره أل آتاردیلار، آنجاق بونونلابئله بئش ، اوچ تومن روشوت آلدیقدان سونرا سئس لری کئسیلردی . عمدۀ اوُلاراق اینسانلاری تکجه تورک اوُلدوقلارینا گوُرۀ اوُنلارا بوُلشویک دامغاسی ووروب سیخیشدیرار دیلار، آراسیرادا ایش و آلیش وئریش یئرلرین شاهچیلار ، پان ایرانیستلر ، فدائیان ایسلام ، حزب سومکا ، حزب آریا ومئیوۀ سبزه مئیدانین ألی پوچاقلی لات لوت لری پولیسین حمایه سی آلتیندا هجوما باشلییب « ترک خر بوُلشویک » دئیه ووروب داغیدیب ، وار یوخ لارین یاغمالانیب ( جاوید شاه ! ) دئیۀ باعیرا باغیرا گئدردیلر.
اوُ گوُنلردۀ گوُزوموزلۀ گوُروب ، هئرگوُن شاهیدی اوُلدوقوم، فارس لات لوت لری پلیسین حمایۀ سی آلتیندا توُرکلرۀ فارشی دوُشمانچیلق ائدنلرینین بیرتعدای نین باشچیلاری بونلاردان عیبارت ایدی :
" شعبان بی مُخ ، طیب حاج رضائی ، مصطفی دیوانه ، حسین رمضان یخی ، مهدی قصاب ، هفت کئچلان قارداشلاری، احمد ذوقی ، امیرموبور ، ((داریوش فروهر))، طالقانی، شمس قنات آبادی( مجلیس نمایندۀ سی ! ) فدائیان ایسلام آدلی تروریست تشکیلاتین فوناتیک ایسامچیلاری، آیت الله کاشانی نین ألی پوُچاغلی طرفدارلاری وبیر چوخ مئیدان ؤ دروازا قزوین لات لاری (( داریوش فروهر)) پان ایرانیست لرین رهبرلریندن بیری ایدی کی گوُنلرین بیریندۀ ( ایستامبودا اوُلان مسجید هدایتین قاباقیندا ألیندۀ « بسوی آیندۀ» آدلی روزنامۀ نی اوُخویان چیت سازی کارخانا سی ایشچیسین بوُیوُک قصاب بوُچاقی ایلۀ پلیسین گوُزلری اوُنوندۀ قارنین سوُکوُب اوُلدوُردو ؤ پلیس دۀ داریوُش دان حمایۀ ائدیب ، اوُنو قاچیرتدی!
چوخ تأسوف لراوُلسون کی بیرچوُخ أل یازمالاریمین آرادان گئتمۀ سی نئدنیله اوُنلارین بعضی اوُنئملی بوُلوملریده ذهنیمدن سیلینیبدیر، آل یازما لاریمین بوُیوک بوُلوموندۀ چوُخ اوُنئملی مطلب لر یازمیشدیم ، اوُجوملۀ دن :
(میللی حاکیمییتین صداقت لی فدائی لریندن اولان) و داواملی اوُلاراق توده پارتیاسینین آنتی پیشۀ وری حئرکت لرینۀ قارشی دوُروب، سندلی اتهام لار ووروُب و هئچ زامان توده ایله باریشمییان ، یوُلداش عبدالله تارمحمدی ؤهابئلۀ دوُنیا گوُرموش نئچۀ خاریجی دیل بیلن ، درین معلوماتلی ؤ پیشۀ وری ایلۀ بیرلیکدۀ ایللر بوُیو ریضاخان زیندانیندا حبس اوُلموش ، قوجامان آغ ساققل یوُلداش یدالله ایبرهیمینین اوُیودلری، دئدیکلری ؤ اوُنون حکمتلی ، دئییرلی سوُزلرین اوُنودماق اوُلماز . اوُنون 50 ایل بوُندان قاباقکی تاپشیریقلاری ؤ حکیمانۀ سوُزلرین من هئلۀ دۀ اوُنوُدمامیشام .
یوُلداش یدالله دئییردی :
((اوُغلوم حاق سوُزوُ قوُرخمادان دئۀ ، بوگون اثری ائیلۀ مۀ سۀ ، آنجاق یعقین بیل کی صاباح اثری ائدۀ جئک ))
(( آزادلیقی آلماق اوُچوُن ، هئچ زامان یادلارا ؤ یا بیگانۀ دوُولت لرۀ گوُونمۀ ، یادلار بیگانۀ لر ایلک باشدا ؤهمیشۀ اوُز منفعت لرین دوُشوُنرلر))
((یوُلداش پیشۀ وری کیمی آذربایجان وُورغوُنو اوُلان رهبر هئلۀ بوُ تئزلیکدۀ تاپیلماز ، گئرئک نئسل دئیشیلسین تئزۀ نئسل یارانسین )) ؤ سایرۀ ...