Türkmen Türkçesindeki Ünlülerin ve Ünsüzlerin Nitelikleri
Bellik: Türkmen dilini öwrenmek iň azyndan EL, DIL, DODAK, GÖZ, GULAK, AŇ ýaly beden azgalaryňyza öz täsirini ýetirjekdir. Geliň, muny ýukardaky üçburçlugymyza ýükläliň.
Üçburçluk bu ýüki agyr görmedi. Ýöne şu talaplary-da SIZIŇ öňüňizde keserdip goýdy:
1.Eliňizi taýýarlaň. Eliňiz Türkmençedäki “Ää, Žž, Ňň, Ww, Ýý”harplary ýazmaklyga öwrenişsin.
2.Diliňizi taýýarlaň. Diliňiz Türkmençedäki “ä, ň, w, s{dil ujy – diş arasy “sss”}, z { dil ujy – diş arasy “zzz”}” hem-de uzyn çekimli fonemalary “a” {aa}, “o” {oo}, “ö” {öö}, “y” {-yý}, “i” {-iý}, “u” {-uw}, “ü” {-üý} sesleri aýtmaklyga öwrenişsin.
3.Dodagyňyz taýýarlaň. Dodagyňyz Türkmençedäki “v, w, s{dil ujy – diş arasy “sss”}, z { dil ujy – diş arasy “zzz”}” hem-de uzyn çekimli fonemalardan “o” {oo}, “ö” {öö}, “u” {-uw}, “ü” {-üý} sesleri aýtmaklyga owrenişsin.
4.Gözüňizi taýýarlaň. Has dogrusy, gözleriňizi giň açyň. Türkmen dilindäki iň ownuk hasaplanylýan aýratynlyklary gözden salmaň. Görüp öwreniň, görüp ýazyň. Öwrenenleriňizi we ýazanlaryňyzy görüň. Ahyrynda-da aýdanlaryňyzy-da görmäge çalyşyň. Türkmenler görmek bilen baglanyşykly şu atalar sözüni has aktiw ulanarlar: 1.Eşiden deň bolmaz gören göz bilen. 2.Ýagşyny görmek jennetdir.
5.Gulagyňyzy taýýarlaň. Gulagyňyz Türkmençedäki “ä, ň, w, s{dil ujy – diş arasy “sss”}, z { dil ujy – diş arasy “zzz”}” hem-de uzyn çekimli fonemalary “a” {aa}, “o” {oo}, “ö” {öö}, “y” {-yý}, “i” {-iý}, “u” {-uw}, “ü” {-üý} sesleri eşitmeklige öwrenişsin.
6.Aňyňyzy taýýarlaň. Iň esasy zat aňyňyzy taýýarlamakdyr. Aňyňyz taýýar bolsa, onda göterimejek ýük ýokdur, ýüküňiz ýerde galmaz. Türkmen milli şahyry Magtymguly-Pyragy XVIII asyrda “Hatarda ner bolsa ýük ýerde galmaz” diýendir.
NOT: Türkmen Türkçesini öğrenmek en azından EL, DİL, DUDAK, GÖZ, KULAK, AN [ZİHİN] gibi vücut azalarınızı etkileyecektir. Şimdi bunkarı yukarıdaki üçgenimize yükleyelim.
Üçgenimiz bu yükü bizden ağır görmüyor. Ama şu talepleri de BİZİM önümüzde enine boyuna sergiliyor.
1.Elinizi alıştırınız. Eliniz Türkmencedeki “Ää, Žž, Ňň, Ww, Ýý” gibi harfleri yazmaya hazır olsun. Çünkü SİZ bu harfleri şu ana kadar yazmadınız, yani kullanmadınız.
2.Dilinizi alıştırınız. Diliniz Türkmencedeki “ä, ň, w, s{dilucu – dişarası “sss”}, z { dilucu – dişarası “zzz”}” ve uzun ünlü fonemleri “a” {aa}, “o” {oo}, “ö” {öö}, “y” {-yý}, “i” {-iý}, “u” {-uw}, “ü” {-üý} doğru söylemeye hazır olsun. Çünkü SİZ bu sesleri, fonemleri şu ana kadar duymadınınz, söylemediniz.
3.Dudağınızı alıştırınız. Dudağınız Türkmencedeki “v, w, s{dilucu – dişarası “sss”}, z { dilucu – dişarası “zzz”}” ve uzun ünlü fonemlerden “o” {oo}, “ö” {öö}, “u” {-uw}, “ü” {-üý} gibi sesleri doğru söylemeye hazır olsun.
4.Gözlerinizi alıştırınız. Daha doğrusu Has dogrusy, Türkmen dilindeki en küçük sayılabilecek özellikleri de gözden kaçırmamak için gözlerinizi biraz geniş açınız. Görerek öğreniniz, görerek yazınız. Öğrendiklerinizi ve yazdıklarınızı görmeye çalışınız. Sonuçta da söylediklerinizi de görebilmeye özen gösteriniz. Çünkü Türkmenler görmekle ilgili şu atasözlerini kullanmaktadırlar: 1. “Eşiden deň bolmaz gören göz bilen” [İşiten denk olmaz gören gözüyle]; 2.“Ýagşyny görmek jennetdir” [Iyiyi görmek cennettir].
5.Kulaklarınızı alıştırınız. SİZİN kulaklarınız Türkmencedeki “ä, ň, w, s{dilucu – dişarası “sss”}, z { dilucu – dişarası “zzz”}” ve uzun ünlü fonemleri “a” {aa}, “o” {oo}, “ö” {öö}, “y” {-yý}, “i” {-iý}, “u” {-uw}, “ü” {-üý} gibi sesleri devamlı duymaya hazır olsun.
6.Anızı (zininizi) alıştırmaya çalışınız. Bu çok önemlidir. AN ya da ZİHİN hazırsa, taşınamayacak yük yoktur, yani SİZİN hiçbir yükünüz yerde kalamaz. Türkmen milli şairi Mahtumkulu Firaki XVIII yüzyılda “Hatarda ner bolsa ýük ýerde galmaz” [Katarda buğra olursa, yük yerde kalamaz] demiştir.
Bb. Bu harp Türkçede hem bar, ýöne munuň özboluşly aýratynlygy iki çekimliniň arasyna düşse, okalanda, köplenç ýagdaýlarda “v” sesini berýär.
Bb. Bu harf Türkiye Türkçesinde de var, fakat Türkmence söyleyişte bu harf iki ünlü arasında geldiği zaman “v” (!- “w” değil, “v”) okunur. Karıştırmayınız: Oovoo watan kelimelerinde duyduğunuz “v” başka, “w” başka, yani birbirinden farklı fonemlerdir.
Meselem, ýazylyşy [baba], okalyşy {baava}, aňladýan manysy “dede”; ýazylyşy [Käbe], okalyşy {Kääve}, aňladýan manysy “Kabe”;ýazylyşy [toba], okalyşy {toovo}, aňladýan manysy “töbe”; ýazylyşy [oba], okalyşy {oovo}, aňladýan manysy “köy”; ýazylyşy [oba], okalyşy {oovaa*}, aňladýan manysy “köye”; ýazylyşy [sabyn], okalyşy {saavyn}, aňladýan manysy “sabun”; ýazylyşy [abat], okalyşy {aavat}, aňladýan manysy “bayındyr, mamur; eksiksiz”; ýazylyşy [gabamak], okalyşy {gaavamak}, aňladýan manysy “abluka altına almak; kuşatmak”; ýazylyşy [gabak], okalyşy {gaavak}, aňladýan manysy “göz kapağı”; ýazylyşy [gabyk], okalyşy {gaavyk}, aňladýan manysy “kabuk”;ýazylyşy [kitabym], okalyşy {kitaavym}, aňladýan manysy “kitabım”; ýazylyşy [bibim], okalyşy {biýiviýim}, aňladýan manysy “bibim halam”; ýazylyşy [bäbek], okalyşy {bäävek}, aňladýan manysy “bebek”; ýazylyşy [Tagtabazar], okalyşy {Tatgavaazar}, aňladýan manysy “Tahtabazar” özel isim; ýazylyşy [Babanazar], okalyşy {Baavanazar}, aňladýan manysy “Babanazar” özel isim…
Ää. Bu harp Türkçede ýokdur, ýöne ses bardyr. Muny biz bir mysal bilen düşündirmäge çalşalyň. Siz Etimesğutdan (ýumşak “g” Türkmençede ýokdur) soň Erýamanyň gelýändigini bilýänsiňiz. Emma bular Türkçede birmeňzeş “E” bilen ýazylsa-da, aýdylanda, sesleri başgadyr. Geliň, bulary aýdyp göreliň:
Ää. Bu harf, Türkçe alfabede yoktur, fakat Türkçe söyleyişte bu ses vardır. Bunu örnekle açıklamaya çalışalım. SİZ Etimesğut’tan sonra Eryaman’ın geldiğinden haberlisiniz. Bunlar Türkçede aynı “E” ile yazılsa bile, söyleyişte kelime başı “E” birbirinden farklıdır. Hadi bunları söyleyelim ve tekrarlayaım:
Etimesğut aýdylyşy {Etimesuut}
Erýaman aýdylyşy {Äärýaman}
Ynha, soňky sözde “ää” aýdýarys. Bu ses birinji sözüň “e” sesine meňzeş däldir. Deňeşdiriň:Türkçe [beş], Türkmençe [bääş], Türkçe [leş], Türkmençe [lääş], Türkçe [dünya], Türkmençe [dünýää], Türkçe [havuç], Türkmençe [kääşir], Türkçe [gözlük], Türkmençe [ääýnek]…
İşte, son kelimede “ää” söylüyoruz. Bu ses birinci kelimenin “e” sesine benzer veya aynı değildir. Karşılaşırınız: Türkçe [beş], Türkmence [bääş], Türkçe [leş], Türkmence [lääş], Türkçe [dünya], Türkmence [dünýää], Türkçe [havuç, keşir], Türkmence [kääşir], Türkçe [gözlük], Türkmence [ääýnek]…
Ii. Bu harp Türkçede bardyr. Ýöne Türkmençede baş harpy nokatsyzdyr. Ynha, diňe şol nokatda ýalňyşmazlyk üçin bu ýere aldym. Emma aýdylyşy Türkçede-de, Türkmençede-de birmeňzeşdir. Ýöne ýene uzynlyga üns bermelisiňiz. Meselem, Iki ikiň dört bolar, gyz ýaşy ondört bolar. Aýdylyşy→ [iki ikiýiň döört bolor, gyýyz ýaaşy onnöört bolor].
Ii. Bu harf Türkçe alfabede de vardır. Fakat Türkmencede büyük harfi noktasızdır. Sadece bu noktada hata yapmamanız için burada daha bir kere altını çizmek için gösterdim. Söyleyişte fark yoktur, Türkçede de, Türkmencede de aynıdır. Ama Türkmencede uzunluğa dikkat etmek gerekmektedir. Örnek: Iki ikiň dört bolar, gyz ýaşy ondört bolar. [İki iki dört yapar, kızın ergenlik yaşı ise on dörttür]. Aýdylyşy→ [iki ikiýiň döört bolor, gyýyz ýaaşy onnöört bolor].
Jj. Bu harp hem Türkçede bardyr. Ýöne Japon sözündäki “je” üçin ulanylýar. Emma Türkmençede beýle däl, bu harp Türkçedäki “Cc” harpynyň we sesiniň ornuna ulanylýar.
Jj. Bu harf Türkçede var. Ama “Japon” kelimesindeki “je” için kullanılır. Türkmencede ise öyle değil, Türkçedeki “Cc” harfinin ve sesinin yerine kullanılmaktadır.
Meselem, Türkçede “cevap”, Türkmençede ýazylyşy [jogap], aýdylyşy {jogaap}, Türkçede “çorap”, Türkmençede ýazylyşy [jorap], aýdylyşy {joraap}, Türkçede “cennet”, Türkmençede ýazylyşy [jennet], aýdylyşy {jennet}, Türkçede “cenap”, Türkmençede ýazylyşy [jenap], aýdylyşy {jenaap}, Türkçede “cenaza”, Türkmençede ýazylyşy [jynaza], aýdylyşy {jynaaza}, Türkçede “cevahir”, Türkmençede ýazylyşy [jöwher], aýdylyşy {jöwhör}, Türkçede “ceza”, Türkmençede ýazylyşy [jeza], aýdylyşy {jezaa}, Türkçede “ciğer”, Türkmençede ýazylyşy we aýdylyşy [jiger], Türkçede “cinayet”, Türkmençede ýazylyşy [jenaýat], aýdylyşy {jenaaýat}, Türkçede “cuma”, Türkmençede ýazylyşy [juma], aýdylyşy {jumaa}, Türkçede “coşmak”, Türkmençede ýazylyşy [joşmak], aýdylyşy {jooşmok}, Türkçede “civan”, Türkmençede ýazylyşy [juwan], aýdylyşy {juwaan}…
Žž. Türkçede bu harp ýokdur. Türkmençede bu harp Türkçedäki “Jj” harpynyň we sesiniň ornuna ulanylandyr.
Žž. Türkçe alfabede bu harf yoktur. Türkmencede bu harf Türkçedeki “Jj” harfinin ve sesinin yerine kullanılmaktadır.
Meselem: Türkçede “jüri”, Türkmençede ýazylyşy [žýuri], aýdylyşy {žüýrü}, Türkçede “jeton”, Türkmençede ýazylyşy [žeton], aýdylyşy { žetoon / žitoon}, Türkçede “jandarma”, Türkmençede ýazylyşy [žandarm], aýdylyşy {žandaarym}…
Ňň. Bu harp Türk elipbiýsinde ýok, emma Anadoly agyzlaryndaky gepleşiklerde duş gelýär. Türkmen dilinde burun çekimsizi diýilýär. Sebäbi burun ýoly bilen emele gelýär, bu harp söz başynda-da duş gelmeýär.
Ňň. Bu harf Türk alfabesinde yok, fakat Anadolu ağızlarında karşılaşayabileceğimiz bir sestir. Türkmen dilinde “burun çekimsizi” (geniz ünsüzü, nazal) denilir. Sebebi burun yoluyla oluşur ve kelime başında bulunmaz, sadece söz ortası ve söz sonunda rastlanılır.
Meselem: Türkçede “çan”, Türkmençede ýazylyşy [jaň], aýdylyşy {jaň}, Türkçede “tanrı”, Türkmençede ýazylyşy [taňry], aýdylyşy {taňry}, Türkçede “denk”, Türkmençede ýazylyşy [deň], aýdylyşy {deň}, Türkçede “komşu”, Türkmençede ýazylyşy [goňşy], aýdylyşy {goňşy}, Türkçede “tan ağarmak (atmak)”, Türkmençede ýazylyşy [daň agarmak (atmak)], aýdylyşy {daň aagarmak (atmak)}, Türkçede “benim”, Türkmençede ýazylyşy [meniň], aýdylyşy {meniň / meň}, Türkçede “senin”, Türkmençede ýazylyşy [seniň], aýdylyşy {seniň / seň}, Türkçede “onun”, Türkmençede ýazylyşy [onuň ], aýdylyşy {onuň / oň}, Türkçede “bizim”, Türkmençede ýazylyşy [biziň], aýdylyşy {biziň}…
Ss. Bu harp Türkçede hem bardyr. Emma Türkmençede aýdylyşy tapawutlydyr. Aýdylanda dilujy, dişarasy sesi emele getirýär. Üns berip, meni diňläň: sssen, sssekiz, sssegssen, sssene, Sssenem, assmak, össmök, tessmek, gussmok, bussmok, ossmok.
Indi-de SIZ gaýtalaň [tekrarlayın].
↓
Sen, sekiz, segsen, sene, Senem, asmak, ösmek, tesmek, gusmak, busmak, osmak…
Ss. Bu harf Türkçe alfabede de var. Ama Türkmence söyleyişte farklı telaffuz edilir. Söylendiği zaman dilucu ve dişarası sesi oluşturur. Dikkatle beni dinleyin: sssen, sssekiz, sssegssen, sssene, Sssenem, assmak, össmök, tessmek, gussmok, bussmok, ossmok.
Şimdi de SİZ tekrarlamaya çalışınız.
↓
Sen, sekiz, segsen, sene, Senem, asmak, ösmek, tesmek, gusmak, busmak, osmak…
Ww. Türk elipbiýinde orun berilmese-de, (aslynda orun berilmese, biziň pikirimizçe asla ýazylmaly däldir. [Bu ýerde Türk Dil Kurumunuň 1988-nji ýylda Ankarada neşir eden sözlügi göz öňünde tutulýar. Seret Ww, 1569-njy sahypa, Xx, 1571-nji sahypa]. Çünki, elipbiý ýazuwa kepil geçýän ýeke-täk konstitusiýadyr, baş düzgünnamadyr-BS) alynma sözlerde ýazylýan harpdyr. Türkmen elipbiýindäki bu harp Türkçe sözlerdäki ähli, söz başynda, söz ortasynda, söz soňunda duş gelýän “v” harpynyň ornuna ulanylýar. Ýöne aýdylyşynda biraz tapawut bardyr, ýagny az-da bolsa dodaga agyrlyk berilýär.
Deňeşdiriň: Türkçe: vatan; Türkmençe: watan [uwatan]
Ww. Türk alfabesinde yer verilmese bile (aslynda orun berilmese, biziň pikirimizçe asla ýazylmaly däldir. [Bu ýerde Türk Dil Kurumunuň 1988-nji ýylda Ankarada neşir eden sözlügi göz öňünde tutulýar. Seret Ww, 1569-njy sahypa, Xx, 1571-nji sahypa]. Çünki, elipbiý ýazuwa kepil geçýän ýeke-täk konstitusiýadyr, baş düzgünnamadyr-BS) yabancı dillerden geçen kelimelerde yazılan bir harftır. Türkmen alfabesindeki bu harf Türkçe kelimelerdeki bütün, söz başında, söz ortasında ve söz sonunda rastlanan “v” harfinin yerine kullanılmaktadır. Ama söyleyişte biraz farklıdır, yani az bile olsa dudağa ağırlık verilir.
Karşılaştırınız: Türkçe: vatan; Türkmence: watan [uwatan]
Yy. Bu harp Türkçede hem bardyr. Emma başga ses üçin ulanylýar. Türkmençede bu harp Türkçedäki “Iı” harpy we sesi aňlatmak üçin ulanylýar.
Yy. Bu harf Türkçe alfabede de vardır. Ancak Türkmencede başka ses için kullanılır. Türkmence alfabede son sıralarda yer alan bu harf Türkçedeki “Iı” harfi ve sesi anlatır.
Yssy, çyn, gylyk, gyllyk, ýyl, ýyldyz, gyzmak, gyrmak, yrym, yrmak, ynandyrmak…
Türkçe we Türkmençe nusgalary deňeşdirmek üçin käbir mysallar. Türkçede “ilim”, Türkmençede ýazylyşy [ylym], aýdylyşy {ylym}, Türkçede “iklim”, Türkmençede ýazylyşy [yklym], aýdylyşy {yklyýym}, Türkçede “insan”, Türkmençede ýazylyşy [ynsan], aýdylyşy {ynsaan}, Türkçede “ibaret”, Türkmençede ýazylyşy [ybarat], aýdylyşy {yvaarat}, Türkçede “ikbal”, Türkmençede ýazylyşy [ykbal], aýdylyşy {ykbaal}, Türkçede “ilan”, Türkmençede ýazylyşy [yglan], aýdylyşy {yglaan}, Türkçede “ilham”, Türkmençede ýazylyşy [ylham], aýdylyşy {ylham}, Türkçede “inanç”, Türkmençede ýazylyşy [ynanç], aýdylyşy {ynanç}, Türkçede “insaf”, Türkmençede ýazylyşy [ynsap], aýdylyşy {ynsaap}, Türkçede “islam”, Türkmençede ýazylyşy [yslam], aýdylyşy {yslaam}.
Ýý. Türk dilindäki “Yy” harpynyň ýerine ulanylýar, tapawudy üstünde çyzgy ( üns beriň, bu çyzgynyň özboluşly ugry bardyr, ýagny sagdan sola uzanýandyr) goýulýar.
Ýylgyn, ýedi, ýegen, ýetmek, ýakmak, ýazmak…
Ýý. Türk dilindeki “Yy” harfinin yerine kullanılmaktadır ve Türkçeden farkı üzerinde konulan çizgidir ( dikkat ediniz: söz konusu çiginin özel olarak bir yönü vardır, yani sağdan sola doğru uzanır).
Ýylgyn [kumda yetişen bitki adı] ýedi [yedi], ýegen [yeğen], ýetmek [yetmek, ulaşmak], ýakmak [yakmak], ýazmak [yazmak; döşemek]…
Zz. Bu harp Türkçede hem bardyr. Emma Türkmençede aýdylyşy tapawutlydyr. Aýdylanda dilujy, dişarasy sesi emele getirýär.
Zz. Bu harf Türkçede de vardır. Ama Türkmencede telaffuzu farklıdır. Söylendiği zaman dilucu ve dişarası bir sesi oluşturur.
Meselem: zynjyr [zzzynjyr], zemin [zzzemiýin], ozmak [ozzmok], bozmak [bozzmok], çyzmak [çyzzmak], süzmek [süzzmök], azmak [aazzmak]..
Bellik: Beýleki harplar we sesler edil Türkçedäki ýalydyr. Ýöne ýumşak “ğ” ýokdur.
NOT: Diğer harflerin ve seslerin çoğu aynen Türkçedeki gibidir. Ama Türkmence alfabede yumuşak “ğ” harfi yoktur.
Türkmençäniň Türkçeden ýene bir tapawudy sesleriň aýdylyşyndaky uzynlyk we gysgalykdyr. Bu fonetik hadysa Türkmen diliniň çekimlilerinde-de, çekimsizlerinde-de duş gelmek mümkindir. Öňi bilen, çekimliler hakynda, bu barada öň hem ýatlap geçipdik.
Türkmencenin Türkçeden yine bir büyük farkı bulunmaktadır. Bu da seslerin, fonemlerin telaffuzunda ortaya çıkabilen uzunluk kısalık olayıdır. Bu fonetik hadisesi Türkmen dilinin ünlülerinde de, ünsüzlerinde de kendi yüzünü göstermektedir. Önce uzun ünlüler hakkında. Uzun ünlüler hakkında yukarıda da SİZE bazı özellikleri hatırlatmıştık.
Türkmen dilinde 8 sany uzyýyn [aa; yy (yý); oo; uu (uw); ii (iý); öö; üü (üý) / ä-uzyn; e-gysga ] we 8 sany gyýysga [a; y; o; u; i; ö; ü; ä; e ]çekimli (ünlü) bardyr. Jemi 16 fonemadyr.
Türkmencede 8 tane uzun ünlü ve aynı sayıda da kısa ünlü bulunmaktadır : [aa; yy (yý); oo; uu (uw); ii (iý); öö; üü (üý) / ä-uzyn; e-gysga ] ; [a; y; o; u; i; ö; ü; ä; e ]. Toplam sayısı 16 ünlü fonemdir.
“a” 1 harpdyr, emma 2 sesi aňlatmaga güýji ýetýändir. Mysal üçin: ak- (-mak); bir gysga ses; aak – iki ses (aa), “beyaz” manysyndadyr. “o” 1 harpdyr, emma 2 sesi aňlatmaga güýji ýetýändir. Mysal üçin: ot (bitki), bir gysga sesdir, oot iki ses (oo) “od, ateş” manysyndadyr. Aç- (işlik/fiil), aaç (sypat/sıfat); at (binek hayvan manysynda at/isim; atmak-işlik/fiil) aat (ad manysynda at/isim) we başgalar.
“a” 1 harftir, ama 2 sesi anlatma gücüne sahiptir. Örnek için: ak- (-mak); 1 kısa ses; aak – 2 ses (aa), “beyaz” anlamındadır. “o” 1 harftir ama 2 sesi anlatma gücüne sahiptir. Örnek için: ot (bitki), 1 kısa sestir, oot -2 sestir (oo) , “od, ateş” anlamındadır. Aç- (işlik/fiil), aaç (sypat/sıfat); at (binek hayvan anlamında, at/isim; atmak-işlik/fiil) aat (ad anlamında, at/isim) vs.
Sesleriň uzynlygy ýa-da gysgaly anyk bilinmese, ol sizi kazyýete çenli äkidip biler. “Piýili [kürek manysynda] getir” diýseler, senem haýwanat bagyna gidip, pil [fil bakıcı manysynda] idedijä ýüz tutsaň, işleri şeýle bir garyşdyrarsyň welin, uzynlyk-gysgalygyň öňünde dyza çökersiň. “Çal” diýseler, “çaal” äkelseňiz-de taňyrýalkasyn almarsyňyz. “Bil” diýseler, “biýiliňizi” tutsaňyz hem halanmajakdygyňyzy öňünden aýdaýyn. “Baaşyňy görkez” diýseler, kelläňi görkezäýseň, naskädiňden dynaýmagyň ahmaldyr. Seniň “başyň” agyrýarmy ýa-da “baaşyň”, anyk aýtmasaň, seni dilçi-de kabul etmez, doktor-da. Garaz, uzynlyk-gysgalyk aýbyňy açmany hiç zatça görmez. Uzynlyk-gysgalyk dünýäni düňderip biler. Ýöne söz dünýäsini. Şonuň üçin “gal” diýseler, ýeriňizden turuň, “gaal” diýseler welin, ýeriňizden hiç ýerik gozganmaň.
Seslerin uzun veya kısalık durumu kesin olarak bilinmezse, kötü sonuçlar ortaya çıkabilir. Bazı olaylardan dolayı SİZİ mahkemeye kadar sürükleyebilir. “Piýili [kürek, bel anlamında] getir” deseler, sen de hayvanat bahçesine giderek, fil bakıcıya yalvarırsan, işleri o kadar karıştırısın ki, uzunluk ve kısalık olayının önünde diz çökersin. “Çal” deseler, sen de gidip marketten “çaal” [deve sütünden yapılan ayran anlamında] getirirsen, bu işin sonucunda teşekkür belgesini alamazsın. “Bil” deseler, “belinizi” tutarsanız da sevilmeyeceğini öncesinden söyleyeyim. “Baaşyňyzy görkeziň” [baaş-yara, baş-kafa, baş; görkeziň-gösteriniz] deseler, kafanı göstererseniz, belki küçük bir kiyamet olabilir. Senin “başın” ya da “başın” mı ağrıyor kesin söyleyemesen, seni dilci de, doktor da kabul edemez. Dolaysıyla uzunluk ve kısalık hadisesi anında yeni olayları oluşturur. Uzunluk ve kısalık dünyayı durdurabilir. Yanlış anlaşılmasın söz dünyasını. Ona göre “gal” deseler, yerinizden kalkınız, “gaal” deseler ise yerinizden hiçbir yere kıpırdamayınız.
Uzynlyk-gysgalykda kimler we nämeler bilen duşuşyp bileris. Ýöne bu duşuşykda esasy mesele it eýesini, pişik bolsa bikesini tanamalydyr. Bolmasa, işler bulam-bujar bolar.
Ynha, birinji duşuşyk, ikisiniň hem ýazylyşy birdir.
Bir tarapda “biz” bar, onuň garşysynda-da “biz” [biýiz] bar:[kunduracı bizi]
bir tarapda “gaaz” [kaz, doğal gaz] bar, onuň garşysynda-da “gaz”; [kazmak]
bir tarapda “ýaz” [yazmak] bar, onuň garşysynda-da “ýaaz”; [bahar, ilkbahar]
bir tarapda “sool” [sol] bar, onuň garşysynda-da “sol”; [solmak]
bir tarapda “öl” [ölmek] bar, onuň garşysynda-da “ööl”; [ıslak]
bir tarapda “duwl” [baş köşe] bar, onuň garşysynda-da “dul”; [dul]
bir tarapda “tap” [bulmak] bar, onuň garşysynda-da “taap”; [durum]
bir tarapda “ööç” [öç, intikam] bar, onuň garşysynda-da “öç”; [öçmek fiili]
bir tarapda “gyz” [kızmak, öfkelenmek] bar, onuň garşysynda-da “gyýyz”; [kız] we başgalar. Galan duşuşyklary bolsa SIZ aýdyp berjeksiňiz.
Uzunluk ve kısalık olayı esnasında kimler ve nelerle karşılaşabiliriz. Ama bu görüşmelerde esas mesele Türkmence bir ifade ile söylersek, köpek sahibini, kedi ise hizmetçisini mutlaka tanıması gerekmektedir. Aksi halde işler daha da karışır.
İşte, ilk görüşme, ikisinin de yazılışı aynıdır.
Bir tarafta “biz” var, onun karşısında da “biz” [biýiz] var:[kunduracı bizi]
bir tarafta “gaaz” [kaz, doğal gaz] var, onun karşısında da “gaz” var: [kazmak]
bir tarafta “ýaz” [yazmak] var, onun karşısında da “ýaaz” var: [bahar, ilkbahar]
bir tarafta “sool” [sol] var, onun karşısında da “sol” var: [solmak]
bir tarafta “öl” [ölmek] var, onun karşısında da “ööl” var: [ıslak]
bir tarafta “duwl” [baş köşe] var, onun karşısında da “dul” var: [dul]
bir tarafta “tap” [bulmak] var, onun karşısında da “taap” var: [durum]
bir tarafta “ööç” [öç, intikam] var, onun karşısında da “öç” var: [öçmek fiili]
bir t tarafta “gyz” [kızmak, öfkelenmek] var, onun karşısında da “gyýyz” var: [kız] vs. Geriye kalan görüşmeleri ise SİZ söyleyeceksiniz.
Bularyň bary kök uzynlyklara degişlidir. Ikinji uzynlyk goşulmalar [EK UZUNLUK] bilen baglanyşyklydyr. alma + m = almaam; [benim elmam]. Bulary soňra doly öwreneris. Häzirlikçe şulary ýatda saklaň:
Bu örneklerin hepsi kök uzunluklara ait örneklerdir. İkincil uzunluklar eklerle ilgili olduğundan dolayı EK UZUNLUK denilir. Örnek, alma + m = almaam; [benim elmam]. Bunları sırası gelince dolu öğreneceğiz. Şimdilikçe bunları ezberlemeye çalışınız: