Türkmen Türkçesindeki Seslerin Söyleyiş Özellikleri
Sesleriň uzynlygy ýa-da gysgaly anyk bilinmese, ol sizi kazyýete çenli äkidip biler. “Piýili [kürek manysynda] getir” diýseler, senem haýwanat bagyna gidip, pil [fil bakıcı manysynda] idedijä ýüz tutsaň, işleri şeýle bir garyşdyrarsyň welin, uzynlyk-gysgalygyň öňünde dyza çökersiň. “Çal” diýseler, “çaal” äkelseňiz-de taňyrýalkasyn almarsyňyz. “Bil” diýseler, “biýiliňizi” tutsaňyz hem halanmajakdygyňyzy öňünden aýdaýyn. “Baaşyňy görkez” diýseler, kelläňi görkezäýseň, naskädiňden dynaýmagyň ahmaldyr. Seniň “başyň” agyrýarmy ýa-da “baaşyň”, anyk aýtmasaň, seni dilçi-de kabul etmez, doktor-da. Garaz, uzynlyk-gysgalyk aýbyňy açmany hiç zatça görmez. Uzynlyk-gysgalyk dünýäni düňderip biler. Ýöne söz dünýäsini. Şonuň üçin “gal” diýseler, ýeriňizden turuň, “gaal” diýseler welin, ýeriňizden hiç ýerik gozganmaň.
Seslerin uzun veya kısalık durumu kesin olarak bilinmezse, kötü sonuçlar ortaya çıkabilir. Bazı olaylardan dolayı SİZİ mahkemeye kadar sürükleyebilir. “Piýili [kürek, bel anlamında] getir” deseler, sen de hayvanat bahçesine giderek, fil bakıcıya yalvarırsan, işleri o kadar karıştırısın ki, uzunluk ve kısalık olayının önünde diz çökersin. “Çal” deseler, sen de gidip marketten “çaal” [deve sütünden yapılan ayran anlamında] getirirsen, bu işin sonucunda teşekkür belgesini alamazsın. “Bil” deseler, “belinizi” tutarsanız da sevilmeyeceğini öncesinden söyleyeyim. “Baaşyňyzy görkeziň” [baaş-yara, baş-kafa, baş; görkeziň-gösteriniz] deseler, kafanı göstererseniz, belki küçük bir kiyamet olabilir. Senin “başın” ya da “başın” mı ağrıyor kesin söyleyemesen, seni dilci de, doktor da kabul edemez. Dolaysıyla uzunluk ve kısalık hadisesi anında yeni olayları oluşturur. Uzunluk ve kısalık dünyayı durdurabilir. Yanlış anlaşılmasın söz dünyasını. Ona göre “gal” deseler, yerinizden kalkınız, “gaal” deseler ise yerinizden hiçbir yere kıpırdamayınız.
Uzynlyk-gysgalykda kimler we nämeler bilen duşuşyp bileris. Ýöne bu duşuşykda esasy mesele it eýesini, pişik bolsa bikesini tanamalydyr. Bolmasa, işler bulam-bujar bolar.
Ynha, birinji duşuşyk, ikisiniň hem ýazylyşy birdir.
Bir tarapda “biz” bar, onuň garşysynda-da “biz” [biýiz] bar:[kunduracı bizi]
bir tarapda “gaaz” [kaz, doğal gaz] bar, onuň garşysynda-da “gaz”; [kazmak]
bir tarapda “ýaz” [yazmak] bar, onuň garşysynda-da “ýaaz”; [bahar, ilkbahar]
bir tarapda “sool” [sol] bar, onuň garşysynda-da “sol”; [solmak]
bir tarapda “öl” [ölmek] bar, onuň garşysynda-da “ööl”; [ıslak]
bir tarapda “duwl” [baş köşe] bar, onuň garşysynda-da “dul”; [dul]
bir tarapda “tap” [bulmak] bar, onuň garşysynda-da “taap”; [durum]
bir tarapda “ööç” [öç, intikam] bar, onuň garşysynda-da “öç”; [öçmek fiili]
bir tarapda “gyz” [kızmak, öfkelenmek] bar, onuň garşysynda-da “gyýyz”; [kız] we başgalar. Galan duşuşyklary bolsa SIZ aýdyp berjeksiňiz.
Uzunluk ve kısalık olayı esnasında kimler ve nelerle karşılaşabiliriz. Ama bu görüşmelerde esas mesele Türkmence bir ifade ile söylersek, köpek sahibini, kedi ise hizmetçisini mutlaka tanıması gerekmektedir. Aksi halde işler daha da karışır.
İşte, ilk görüşme, ikisinin de yazılışı aynıdır.
Bir tarafta “biz” var, onun karşısında da “biz” [biýiz] var:[kunduracı bizi]
bir tarafta “gaaz” [kaz, doğal gaz] var, onun karşısında da “gaz” var: [kazmak]
bir tarafta “ýaz” [yazmak] var, onun karşısında da “ýaaz” var: [bahar, ilkbahar]
bir tarafta “sool” [sol] var, onun karşısında da “sol” var: [solmak]
bir tarafta “öl” [ölmek] var, onun karşısında da “ööl” var: [ıslak]
bir tarafta “duwl” [baş köşe] var, onun karşısında da “dul” var: [dul]
bir tarafta “tap” [bulmak] var, onun karşısında da “taap” var: [durum]
bir tarafta “ööç” [öç, intikam] var, onun karşısında da “öç” var: [öçmek fiili]
bir t tarafta “gyz” [kızmak, öfkelenmek] var, onun karşısında da “gyýyz” var: [kız] vs. Geriye kalan görüşmeleri ise SİZ söyleyeceksiniz.
Bularyň bary kök uzynlyklara degişlidir. Ikinji uzynlyk goşulmalar [EK UZUNLUK] bilen baglanyşyklydyr. alma + m = almaam; [benim elmam]. Bulary soňra doly öwreneris. Häzirlikçe şulary ýatda saklaň:
Bu örneklerin hepsi kök uzunluklara ait örneklerdir. İkincil uzunluklar eklerle ilgili olduğundan dolayı EK UZUNLUK denilir. Örnek, alma + m = almaam; [benim elmam]. Bunları sırası gelince dolu öğreneceğiz. Şimdilikçe bunları ezberlemeye çalışınız: