Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

Bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalın ise kendisinden sonra gelen hecenin ve o kelimeye getirilen diğer eklerin ünlülerinin de kalın; ilk hecedeki ünlü ince ise kendisinden sonra gelen hecelerin ünlülerinin de ince olmasına kalınlık-incelik uyumu denir. Buna büyük ünlü uyumu da denir: a-ýak-la-ry-myz-dan, el-le-ri-mi-ziň kelimelerinde olduğu gibi. Diğer dillerden alınmış olan pek çok yabancı kelime de Türkmencedeki kalınlık-incelik uyumuna göre söylenir ve yazılır: ynsan “insan”, taryh “tarih”, mugallym “muallim”, gala “kale”, galam “kalem”, sada “sade”, yhlas “ihlas” vb. Fakat kitap, meydan, sähra, diýar, didar, perýat gibi ilk hecesindeki ünlü ince, ikinci hecesindeki ünlü kalın olan çok sayıda alıntı kelime ve -ana, -baz, -ban, -dan, -zar, -paraz, -sar, -keş, -kär gibi tek şekilli alıntı ekler bu kurala uymaz.

Bir kelimedeki ilk ünlü yuvarlaksa kendisinden sonra gelen hecenin ünlüsünün de söyleyişte yuvarlak olmasına dudak uyumu denir. İmlada ise geniş yuvarlak ünlüler [o, ö] yalnız birinci hecede, dar yuvarlak ünlüler de [u, ü] birinci ve ikinci hecelerde yazılır: orak [orok], ördek [ördök], toprak [toprok], gözel [gözöl], okamak [okomok], gözlemek [gözlömök], odun [o:dun], özüm [ö:züm], ogullar [ogullor], öküzler [öküzlör], ugur, üzüm, üzümçilik [üzümçülük], güllerimiz [güllörümüz] vb. Yuvarlak ünlüler kelimenin birinci ve ikinci hecelerinde baskın bir şekilde duyulur. Sonraki hecelerde dudak uyumu zayıflar ve yuvarlak ünlüler net olarak işitilmez. Çok heceli uzun kelimelerin son hecelerinde ise düz ünlülere döner. Dudak uyumunun söyleyişte zayıflamasında aynı uyumun görülmediği imlanın tesiri de büyüktür. Mesela, yuvarlak ünlü kelimede en son harf olarak yazılamaz. Karşılaştırınız: bagyň güli – bagyň gülüniň ysy. Yalnız bu ve şu zamirleri bu kaideye uymaz.

Geniş ünlülerin yuvarlaklık bakımından birbirine uyum göstermesi, kelimede ikincil uzunluğun meydana gelmesiyle bozulur ve uzunluk alan sonraki ünlüler uyum dışında kalır. Karşılaştırınız: obadan [o:vodon] – obanyň [o:va:nyň], düýede [düýödö] – düýäniň [düýä:niň], okamak [okomok] – okamaga [okoma:ga], gözlemek [gözlömök] – gözlemäge [gözlömä:ge] vb. Uzunluk, dar yuvarlak ünlülerde dudak uyumunu değiştiremez. İkinci hecedeki dar ünlü, imlada düz ünlü harfle yazılır ama ilgili yuvarlak ünlüyle söylenir: uzyn [uzuýn], ukynyň [u:kuýnuň], müdir [müdüýr], mümkin [mümküýn], süriniň [sürüýnüň]. Bu vb. örneklerde [u] ve [ü] ünlülerinin uzunluğu çeviri yazıda ý harfiyle gösterilir. Çünkü bunlardaki uzunluk [ý] akıcı ünsüzüne geçerek bitmek zorundadır. (Örnekli Türkmence Gramer Ankara/Aşkabat 2017: 16-18).

Sözüň birinji çekimlisi ýogyn bolsa, soňky çekimlileri hem ýogyn bolýar. Sözüň birinji çekimlisi inçe bolsa, sonky çekimlileri hem inçe bolýar. 

Gönükme: Nahar atlaryny okaň we dine ýogyn çekimlisi bolan sözleri göçüriň.

Dograma, börek, çогbа, çekdirme, palaw, şüle, unaş belke, bulamak, mäşwe,

ýarma, çişlik, dolama, gutap, gowurma, şorsuw, gaýnatma.

Örnek: Dograma, ...

Gönükme. Guşlaryň atlaryny okaň we dine inçe çekimlisi bolan sözleri göçüriň.

Torgaý, serçe, sülgün, durna, garasar, kepderi, togdary,

lаçуn, gögerçin, hüýpüpik, garga, käkilik, ördek, gaz,

toklutaý, baýguş, bilbil, bezbeltek, gumry, bagyrtlak.

Yazdığınız kelimelerdeki ünlüleri söyleyiniz.
.............

Gönükme: Verilen küçük hikayeyi telaffuzuna uygun bir biçimde okuyunuz.

Bibi bäş ýaşynda. Onuň ejesi lukman. Bibiniň oýnawaçlary köp. Ol bir gurjagyny alyp, onuň kellesini ak ýaglyk bilen daňdy. Ony ýorganjyga dolady. Onuň gyzgynyny barlady. Oňa derman içirdi.