Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

Türkmencenin başlıca ses özelliklerinden biri ünsüz benzeşmesidir. Yan yana gelen ünsüzlerden birinin başka bir ünsüzden veya birbirlerinden etkilenmelerinin sonucunda gerçekleşen ses olayına ünsüz benzeşmesi denir. Ünsüz benzeşmesi 4 gruba ayrılır: İlerleyici Benzeşme: Kendisinden önce gelen sesin kendisinden sonra gelen sese tesiriyle meydana gelir: baldak [ballak], geldim [gellim], endam [enna:m], menden [mennen], on bir [onmir], ýalbarmak [ýalvarmak] vb. Gerileyici Benzeşme: Bir sesin kendisinden önce gelen sese kendi özelliğini aktarması yoluyla meydana gelir: duzsuz [du:ssuz], ýazsa [ýassa], tutsun [tussun], üç şert [üşşert], goýup gel [goýukgel], alyp git [alykgit] vb. Tam Benzeşme: Bir sesin kendisine tesir eden diğer sese tamamıyla benzemesidir: bildim [billim], güldüň [güllüň], sende [senne], ondan [onnon], ýazdy [ýazzy] vb. Eksik Benzeşme: Bir sesin kendisine tesir eden diğer sese bazı yönlerden benzemesidir: kervenbaşy [kervenmaşy], aljak däl [aljakgä:l], bagban [ba:gva:n], özbaşdak [ö:zvaşdak], terbiýe [terviýe], işbil [işvil], söhbet [söhvöt] vb.

Türkmencede edebî söyleyişte kelime başında [r] ve [l] ünsüzleri bulunmaz ama imlada gösterilir. Rr ve Ll harfleriyle başlayan kelimelerin önlerine kuvvetsiz dar ünlü olan [y], [i], [u], [ü] veya [e] ünlüleri getirilerek söylenir. Yazılışı Söylenişi razy yra:zy // yrza rejep irejep // erejep rol uro:l rövşen ürövşön laýyk yla:ýyk lellim ilellim lom ulo:m lüýk ülüýk Dar ünlülerin türemesi olayına kelime ortasında da rastlanabilir. Yazılışı Söylenişi abray a:vyraý hyklamak hykylamak hasrat hasyrat bekre bekire hezret heziret känräk kä:nirä:k gudrat gudurot toprak topurok hüjre hüjürö ölräk ö:lürä:k güplemek güpülömök

Bazı kelimelerin sonunda [m] ve [n] ünsüzlerinin türemesi yazıda (imla) aynı kelimelerin ses versiyonu olarak gösterilir. Bu nedenle çeşitli metinlerde her iki şekil de kullanılır: ýogsa // ýogsam, eýse // eýsem, gaýta // gaýtam, bile // bilen, baka // bakan, veli // velin, alarmyka // alarmykan, gelermikä // gelermikän. Türkmencenin ses türemesi açısından Türkiye Türkçesinden diğer farkı, ünlüyle biten kök ve ünlüyle başlayan ek arasında [ý] ünsüzünün türememesidir. Türkmencede yan yana gelen ünlüler kaynaşır ve ilgili uzun ünlüleri meydana getirir.

Üç başlık altında incelenen ses düşmesi kelimedeki bir veya birkaç sesin kaybolması demektir. 1. Ünlü Düşmesi: Kelimenin çeşitli yerlerinde gerçekleşir. İki heceli kelimelerden birinci hecesi açık ikinci hecesi kapalı yalın ve türemiş kelimelere ünlüyle başlayan ek getirilince ikinci hecede meydana gelen dar ünlü düşmesi olayının karışık bir imlası vardır. Kelimedeki ünlüler uzun söylenmemeli, düşecek dar ünlünün önüne de [d], [z] sesleri dışında başka yumuşak ünsüzler gelmeli, sert ünsüzler gelmemelidir. İstisna olarak asyl, pasyl, nesil ve ylym kelimeleri de bu kaideye uydurulur. -ýyş / -ýiş ekindeki dar ünlüler kelimenin hangi hecesinde olursa olsun düşürülür: deňizi – deňzi, agyz – agza, görün – görner, alyn – alnar, sygyr – sygrymyz, bagyr – bagryň, sabyr – sabrym, semiz – semzi, asyl – aslymyz, nesil – neslimiz, ylym – ylmy, ýaşaýyş – ýaşaýşyň vb. 2. Ünsüz Düşmesi: Genellikle kelime sonundaki [k], [r], [l] seslerinde meydana gelir. [k] ünsüzünün düşmesi: taýak – taýajyk, tüýdük – tüýdüjek, darak – darajyk, gazyk - gazyjak, sowuk – sowujak, ulurak – ulurajyk, yuwaşrak – yuwaşrajyk vb. Örneklerde görüldüğü gibi, ünsüz düşmesinin bu türü [k] sesiyle biten kelimelere -jyk / -jik, -jak / -jek eklerinin getirilmesiyle gerçekleşir.

[r] ünsüzünün düşmesi: barmy // bamy, bormy // bomy, alýar // alýa, gelýär // gelýä gibi iki şekildeki kelimeler edebî söyleyişte tam olarak veya [r] ünsüzü düşmüş olan kısa biçimiyle kullanılır. [l] ünsüzünün düşmesi: şolmuka // şomuka, olmy // omy, şeyle dälmi // şeýle dämi, geljek dälmikä // geljek dämikä. 3. Hece Düşmesi: Şimdiki zaman kipinin 1. ve 2. şahıslarında ve ismin ilgi hâli ekinde meydana gelişini örnek olarak inceleyelim. Bunların gerek tam biçimi gerekse bir kısmı düşmüş olan kısa biçimi Türkmencede edebî söyleyişin kaidesi olarak kabul edilir. Kısa biçimine genellikle edebiyat üslubunda rastlanır. Şimdiki Zaman Kipinde Hece Düşmesi 1. Men okaýaryn // okaýan; işleýärin // işleýän Biz okaýarys // okaýas; işleýäris // işleýäs 2. Sen okaýarsyň // okaýaň; işleýärsiň // işleýäň Siz okaýarsyňyz // okaýaňyz; işleýärsiňiz // işleýäňiz Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi 1. şahısta kelimenin ry, ri kısmı, 2. şahısta ise rsy, rsi kısmı düşer. İlgi Hâli Ekinde Hece Düşmesi Atanyň//Ataň kitaby, obanyň//obaň adamlary, geçiniň//geçiň aýagy, kepderiniň // kepderiň ganaty, guýynyň // guýyň suwy, hüwiniň // hüwiň gözi, keçäniň // keçäň güli vb. Burada kelimenin -ny, -ni kısmı düşer. Ses düşmesinin söyleyişte daha az kullanılan başka özel çeşitleri de vardır.

Göçüşme, kelime içindeki seslerin birbiriyle yer değiştirmesi demektir. Daha çok Türkmen ağızlarında meydana gelen bir ses olayıdır ve iki çeşittir. Yan yana bulunan sesler arasındaki yer değiştirmeye yakın göçüşme adı verilir. Yan yana olmayan sesler arasındaki yer değiştirmeye ise uzak göçüşme denir: ýalňyş // ýaňlyş, toprak // torpak, ýaprak // ýarpak, horaz // hozar, tahýa // taýha, rugsat // rusgat, basylgy // basygly, ovunjak // ovnujak, toklutaý // tokultaý vb. Ses göçüşmesinin birinci biçimi edebî söyleyişte, ikinci biçimi ise ağızlarda daha çok kullanılır.  (Kaynak: Örnekli Türkmence Gramer, Ankara/Aşkabat, 2017:18-22).