Gaznelilerde İlmî Teşkilât ve Kültür-Medeniyet
İlim ve Kültür Hayatı
Gazneliler devri siyasi bakımdan olduğu gibi kültür bakımından da parlak geçmiştir. Sultan Mahmud ve oğlu Mesud geleneksel islam kültürüyle yetişmişlerdi. Her iki sultan da kendi saraylarında devrin en bü- yük simalarını toplamaya çalışmışlar, şairlere ve ulemaya hürmet ve sevgi göstermişlerdi. Ayrıca komşu ülkelerden şairleri kendi ülkelerine çağırmışlardı. Resmi dilin Farsça olduğu Sultan Mahmud'un sarayında 400 şairin bulunduğu yolundaki rivayet mübalağalı kabul edilse bile şiir ve edebiyata verilen önemi göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Bu şairlerin başında, devamlı olarak efendisini ve diğer saray mensuplarını övmekle meşgul olan Melikü'ş-şuara Unsuri geliyordu. Sebük Tegin ve Mahmud döneminin büyük edip ve münşilerinden biri de Ebü'I-Feth ei-Büsti idi. Daha sonra Sultan İbrahim ve halefieri devrinde de Gazneliler sarayının İran edebiyatı nın gelişmesine yardımcı olduğu görülmektedir. Bu şairler arasında Türk asıllı Ferruhi-i Sistani ve Minuçihri-i Damgani, Escedi, Gazairi ve Şô.hnô.me müellifi meşhur Firdevsi, Ebü'I-Ferec-i Runi, Senal, Osman Muhtari, Mes'ud-ı Sa'd-ı Selman ve Eşref-i Gaznevi (Seyyid Hasan) sayılabilir. Bizzat Sultan İbrahim de her yıl bir Kur'an istinsah eder ve onu diğer hediyelerle birlikte Mekke'ye gönderirdi. Sultan Mesud da iyi bir hattattı. Tarih yazıcılığı bakımından da Gazneliler dönemi parlak geçmiştir. Sebük Tegin ve Mahmud devrine ait Kitô.bü'lYemfnf adlı bir eser kaleme alan Utbi, eseri Zeynü '1- a.l]bô.r'ı Sultan Abdürre- şid'e sunan Gerdizi, Tô.rf.l]-i BeyhaJ:ri müellifi Muhammed b. Hüseyin el-Beyhaki Gazneliler devrinin önde gelen tarihçileridir. Türkler hakkında Tafiflü'letrô.k calô. sô.,iri'l-ecnô.d adlı bir risale yazmış olan İbn Hassul de bir süre Gazneliler'in hizmetinde çalışmıştır. Sultan Mahmud Harizm'e hakim olunca, Ortaçağ'ın en büyük alimlerinden biri olan Biruni ile hocaları Ebu Nasr İbn Irak, Abdüssamed b. Abdüssamed elHakim ve Gürgenç'te ilmi münasebet kurduğu filozof hekim Ebü'I-Hayr İbnü'IHammar'ı da Gazne'ye götürmüştü. Sultanla beraber Hint seferlerine katılan BTrQni'nin Hindistan'daki temasları, diğer inanç ve adetler hakkındaki sınırsız merakı TalıkJ~u mô. li'l-Hind adıyla bü- yük bir eser yazmasına vesile oldu. Bu GAZN ELİLE R kitap, HindQiar'ın inanç ve adetlerini tarafsız olarak inceleyen ilk İslami eserdir. Bu eserde Hindistan'ın coğrafyası, ilmi ve dini hayatı hakkında geniş bilgi bulunmaktadır. Gazneli hükümdarları mimari faaliyetleriyle de dikkati çekmişlerdir. Sultan Mahmud ve Mesud büyük inşa faaliyetlerinde bulundularsa da onların eserlerinden çok azı günümüze kadar gelebilmiştir. Mahmud çarşılar, köprüler, su kemerleri yaptırmıştır. Bunlardan Gazne'nin kuzeyindeki Bend-i Mahmüdi bugüne kadar varlığını korumuş ve kullanılagelmiştir. Sultan Mahmud ayrıca Gazne'de birçok cami inşa ettirmişti. Gazneli sultanlarının büyük şehirlerde kendilerine saraylar ve bahçeler yaptırdıkları bilinmektedir. Büyük bir mimari kabiliyete sahip olan Sultan Mesud Gazne'- deki sarayın planını bizzat çizmiş ve in- şasına nezaret ettiği bu saray dört yılda tamamlanmıştı. Bundan başka Gazne'de bir köprü yaptırmıştı. Fransız arkeologları tarafından son yıllarda yapı lan araştırmalarla Büst'teki Leşker i Bazar'da ortaya çıkarılan büyük saray, Gazneli saraylarının bütün zenginlik ve ihti- şamını ortaya koymaktadır. Ayrıca Sebük Tegin ve Mahmud 'un türbeleri bugüne kadar gelmiştir. Sultan İbrahim ve lll. Mesud'a ait olduğu söylenen türbe ve mezar taşları mevcutsa da bunların mimari ve sanat bakımından fazla bir değeri yoktur. Ancak Gazneliler'in Tus valisi Arslan Cazib'in türbesi geliş miş mimari özelliklere sahiptir. Gazneliler'den günümüze intikal eden sikkeler bu devletin para basımıyla ilgili faaliyetleri konusunda bilgi vermektedir. Mahmud-ı Gaznevi zamanında Lahor'da üzerinde Arapça ve Sanskritçe yazılar bulunan "tenge"ler basılmıştır. Sultanlar ayrıca Abbasi halifeleri tarzında dinar ve dirhemler de bastırmışlardır. Gazneliler'in Türk ve İslam tarihindeki başlıca rolü, Kuzey Hindistan fütuhatına yol açarak İslam dinine Pencap'ta güçlü bir dayanak noktası sağlamaları ve daha sonraki Hindistan fetihlerine zemin hazırlamış olmalarıdır. Gazneliler Hint dünyası kültürüyle doğrudan doğruya temas kurmuşlar ve yıllar sonra Pakistan Devleti'nin kurulmasında birinci derecede etken olmuşlardır. Sultan Mahmud ve Mesud hafızalarda halk kahramanları olarak yerleşmişlerdir. Mahmud daha sonraki İran edebiyatında adalet ve insaf timsali meşhur bir hükümdar olarak yer almıştır.
KAYNAK: Erdoğan Merçil, "Gazneliler", Diyanet İslâm Ansiklopedisi.