Karahanlılar (Kuruluş-Neseb)
KARAHANLILAR
Mâverâünnehir ve Doğu Türkistan’da hüküm süren Türk-İslâm hânedanı (840-1212).
Önceleri Türkistan ve Uygur hanları adıyla bilinen bu hânedanın mensupları kara han, kara hakan, arslan kara hakan, buğra karahakan gibi unvanlarında “yükseklik ve yücelik” anlamına gelen kara kelimesini kullandıkları için kurmuş oldukları devlete de ilk defa Rus şarkiyatçısı Vasilij Vasilevic Grigorev 1874’te yazdığı bir makalede (bk. bibl.) Karahanlılar adını vermiş, hânedan daha sonra bu adla tanınmıştır. Karahanlılar İslâm tarihi kaynaklarında Hakāniyye (Hâkanlılar), Hâniyye (Dîvânü lugāti’t-Türk Tercümesi, I, 14; Rûzrâverî, III, 374; İbnü’l-Esîr, IX, 462), Âl-i Hâkan, Hâkāniyân (Nizâmî-i Arûzî, s. 28, 46), Mülûkü’l-Hâkāniyye, Mülûkü’l-Hâniyye (Dîvânü lugāti’t-Türk Tercümesi, I, 30; İbnü’l-Esîr, X, 120), Evlâdü’l-Hâniyye (İbnü’l-Esîr, X, 350), Mülûkü’l-Hâniyye el-Etrâk (a.g.e., XI, 82), Âl-i Efrâsyâb et-Türkî (a.g.e., XI, 82), Beytü’l-Hâniyye (a.g.e., XI, 83), Nebîre-i Efrâsyâb (Cüveynî, II, 305), Mülûk ve Selâtîn-i Efrâsyâbî (Cûzcânî, I, 307), Ümerâ-yi Efrâsyâb (a.g.e., I, 252), Mülûk-i Türkistan ve Efrâsyâbiyân (a.g.e., I, 245) şeklinde anılmaktadır. Karahanlılar hakkında kullanılan isimlerden biri Buğra Hanlılar, diğeri de sikkelerde ve İslâm kaynaklarında sıkça geçen (İbnü’l-Esîr, IX, 100, 108; Cüveynî, II, 331) İlig (İlek) Hanlar’dır.
Karahanlılar’ın kökeni konusunda Uygur, Türkmen, Yağma, Karluk, Karluk-Yağma, Çiğil ve T’uchüe-Ashina (Tukyu-Göktürk) olmak üzere yedi faraziye ileri sürülmektedir. Karahanlılar’ı T’uchüe-Ashina hânedanının bir kolunu teşkil eden Karluklar’a bağlayan Omeljan Pritsak (Isl., XXX [1952], s. 22; İA, VI, 252), Karluklar’ın Uygurlar’ın çeşitli savaşlar sebebiyle içinde bulundukları sıkıntılı ortamdan istifade ederek Balasagun ve Talas’ı (Taraz) istilâ ettiklerini, ancak 840 yılına kadar Uygurlar’ı metbû tanımayı sürdürdüklerini söyler. Ona göre bu tarihte Uygur Devleti Kırgızlar tarafından yıkılınca Türk devlet sisteminde büyük bir değişiklik meydana gelmiş, T’uchüe-Ashina soyuna mensup olduğunu iddia eden Karluk yabgusu kendisini bozkırlar hâkiminin (Göktürk Kağanlığı) kanunî halefi ilân ederek Karahan (Kara Hakan, Arslan Kara Hakan) unvanını almıştır. Yeni kurulan Karahanlılar Devleti için Balasagun (Kuzordu) merkez olarak seçilmiş ve devlet Altay sistemine göre ikiye ayrılmıştır. Doğu kısmının hâkimi olan büyük kağan Balasagun’a yerleşmiş ve Arslan Hakan unvanıyla bütün Karahanlılar’ın en büyük hâkimi sayılmıştır. Batıdaki toprakları idare eden Buğra Han büyük kağana tâbi olmak şartıyla önce Talas’ı, ardından Kâşgar’ı ve sonra tekrar Talas’ı başşehir olarak seçmiştir (İA, VI, 252).
Pritsak’ın verdiği bilgilere şüpheyle bakan ve Karluklar’ın bu dönemde güçlü bir siyasî varlık teşkil edecek durumda olmadıklarını ileri süren Reşat Genç, Sâmânî Hükümdarı İsmâil b. Ahmed’in 893’te Talas’a kadar gelerek Karluk yabgusunun hatunu da dahil olmak üzere 15.000 kişiyi esir alıp dönmesinden hareketle Karluklar’ın Karahanlılar gibi büyük bir devlet kuracak kadar güçlü olmadıklarını, kuvvetli olsalardı Sâmânîler karşısında zor durumda kalmayacaklarını söyler (Karahanlı Devlet Teşkilâtı, s. 35-36). Ayrıca Karluklar’ın başında bulunan hükümdarların kağan, hakan veya han gibi unvanlar taşıdıklarının tesbit edilemediğini belirterek Karluklar’ı Karahanlılar’ın kurucusu diye kabul etmenin mümkün olmadığını ileri sürer. Ona göre Karahanlılar’ın kurucusu Karluklar değil Yağmalar’dır. 840’ta Ötüken’deki Uygur Devleti’nin yıkılmasının ardından Uygur hükümdar ailesinden başbuğların idaresinde bulunan Yağmalar Kâşgar’a gelmiş ve bazı yerleri Karluklar’dan alarak bölgeye hâkim olmuşlar, daha sonra hâkimiyet sahalarını genişletip Çû ve İli vadilerini de ele geçirmişlerdir. Çû vadisindeki Balasagun ilk fetihlerin arkasından Kâşgar’la birlikte devletin önemli merkezlerinden biri olmuştur. 521’de (1127) yazılan müellifi meçhul Mücmelü’t-tevârîħ ve’l-ķıśaś’ta Yağmalar’ın başındaki hükümdarların “Buğra Han”, Çiğiller’in hükümdarının da “Tekin” (Tegin) unvanını kullandıklarının belirtilmesi, Ĥudûdü’l-Ǿâlem’de de Yağmalar’ın Uygurlar’ın bir kolu olarak gösterilmesi (s. 96) ve Kâşgar ile Artuç’un o dönemde Yağmalar’ın elinde olduğunun bildirilmesi (s. 97), 1105’te Karahanlı sarayından Abbâsî Halifesi Müstazhir-Billâh’a elçi olarak gönderilen Ebü’l-Mecd Mahmûd b. Abdülcelîl’in Satuk Buğra Han’ın Artuçlu olduğunu söylemesi (Golden, The Cambridge History of Early Inner Asia, s. 357) Yağmalar’ın Karahanlılar’ın kurucusu olduğunu gösteren kuvvetli delillerdir.