Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri

Sencer, II. Ahmed’den sonra Merv’de esir olarak bulunan Hasan b. Ali’yi (Hasan Tegin, Sagun Bey) Semerkant’a tayin etti. Onun 526’da (1132) ölümü üzerine Arslan Han Muhammed’in kardeşi Tamgaç Buğra Han İbrâhim büyük kağan oldu. Onun da ölümünden sonra Arslan Han Muhammed’in üçüncü oğlu II. Mahmud (1132-1141) büyük kağan ilân edildi. Sencer’in yeğeni olan II. Mahmûd Han, Hucend yakınlarındaki savaşta Karahıtaylar’a yenilerek Semerkant’a kaçtı (Ramazan 531 / Haziran 1137). II. Mahmud Han Karluklar’la anlaşamayıp Sencer’den yardım isteyince Karluklar da Karahıtaylar’dan yardım istedi. Katvân bozkırlarında 536 (1141) yılında yapılan savaşta yenilen Sencer ve II. Mahmud Mâverâünnehir’i Karahıtaylar’a terkederek Horasan’a kaçmak zorunda kaldılar. Bu olayın ardından II. Mahmud’un kardeşi Tamgaç Buğra Han III. İbrâhim, Karahıtaylar’ın himayesinde Batı Karahanlı tahtına geçti (536/1141). Aynı yıl Alp Tegin adlı bir kişi Buhara valisi tayin edildiyse de idareye Burhan ailesi hâkimdi. III. İbrâhim Karluklar’la yaptığı savaşı kaybedip öldürüldü (551/1156). II. Mahmud ölünceye kadar Horasan’da kaldı, Sencer’in Oğuzlar’a esir düştüğü 1153-1156 yıllarında ve Sencer’in ölümünden sonra (1157-1162) iki defa tahta çıkarıldı. II. Mahmud’un hanlığı Irak Selçuklu Sultanı Muhammed b. Mahmûd tarafından da tasdik edildi (a.g.e., s. 284). II. Mahmud Nîşâbur’da bulunurken oğlu Muhammed de yardımcı kağan olarak Mâverâünnehir’de kalmış olmalıdır. Oğuzlar’ın isteği üzerine önce oğlu Muhammed 554’te (1159) Oğuzlar’ın başına geçti. Ardından kendisi Oğuzlar’ın hükümdarı oldu. Hârizmşah Atsız ona “hâkān-ı a‘zam” diye hitap ederdi. Mahmud adına Horasan’da basılmış sikkeler mevcuttur. Horasan’ı ele geçirmek için harekete geçen Sencer’in kumandanlarından Müeyyed Ayaba, 558’de (1163) II. Mahmud ile oğlu Muhammed’i esir alıp gözlerine mil çektirdi. Ertesi yıl ikisi de hapishanede ölünce Batı Karahanlılar sona ermiş oldu (559/1164).

Bundan sonra iktidar Ali Tegin ailesinin eline geçti. Hasan Tegin’in oğlu Ali Han (Kök Sagun, Çağrı Han) III. İbrâhim b. Muhammed’e halef oldu. Ali Han döneminde (1156-1160) Karluk reisi Yabgu (Peygu) öldürülerek Karluklar Mâverâünnehir’den uzaklaştırıldı. Ali Han 555’te (1160) ölünce yerine kardeşi Alp Kutluğ Toga (Tîga) Bilge Kılıç Tamgaç Han II. Mesud geçti. Karluklar ve Oğuzlar’la mücadele eden Alp Kutluğ ülkede istikrarı sağlamaya çalıştı. İmar faaliyetlerinde bulundu, âlim ve edipleri korudu. Muhammed b. Ali ez-Zâhirî es-Semerkandî Sindbâdnâme (nşr. Ahmed Ateş, İstanbul 1948) adlı eserini ona ithaf etmiştir. Oğlu II. Muhammed de onun yardımcı kağanı idi. Alp Kutluğ II. Mesud’un 574’te (1178) vefatı üzerine yerine yeğeni Arslan Han IV. İbrâhim b. Hüseyin geçti. Mecdüddin Muhammed b. Adnân es-Surhakatî Târîh-i Türkistan adlı eserini ona ithaf etmiştir. IV. İbrâhim 601’de (1204) öldü, yerine oğlu I. Osman büyük kağan sıfatıyla tahta çıktı. Osman önce Karahıtaylar’a tâbi iken daha sonra Karahıtaylar’a karşı Hârizmşah Muhammed b. Tekiş ile iş birliği yaptı ve 604’te (1207-1208) Buhara’yı zaptetti. 607 (1210) tarihli sikkeden Osman’ın Hârizmşah Muhammed’e tâbi olduğu anlaşılmaktadır. Osman daha sonra Hârizmşahlar’ı mağlûp eden Karahıtaylar’a tâbi oldu. Bir süre sonra tekrar Hârizmşah ile anlaştı, Hârizmşah’ın kızıyla evlenip bir yıl kadar Hârizm’de kaldı. Semerkant’a dönünce ona tâbiiyeti reddetti. Osman’ın Semerkant’ta çıkan isyanda Hârizmliler’i kılıçtan geçirmesine öfkelenen Hârizmşah Muhammed Semerkant’ı ele geçirip katliam emrini verdi; ancak seyyidler ve âlimlerin şefaat dilemeleri üzerine bundan vazgeçti. Esir aldığı Osman’ı bir süre sonra kızı Han Sultan’ın isteği üzerine öldürttü (Cüveynî, II, 333). Semerkant Hârizmşah Muhammed’in başşehri oldu. Böylece Karahanlılar tarihe karışmış oldu (608/1212).

Fergana Hanlığı. Batı Karahanlılar ayrı bir devlet olarak ortaya çıkınca buraya bağlı bir kağanlık olarak varlığını sürdüren Fergana 440’ta (1048) tekrar Doğu Karahanlılar’ın eline geçti. Togan Han II. Ahmed’in ölümünden sonra buraya Ali Tegin kolu hâkim oldu (448/1056). Karahıtaylar’ın Mâverâünnehir’i istilâ etmesinin ardından (536/1141) Fergana’da başşehri Özkent olmak üzere bağımsız bir Karahanlı Devleti kuruldu. Fergana hükümdarları Tuğrul Kara Hakan unvanını aldılar. Hasan Tegin’in oğlu Hüseyin bu hanlığın ilk hükümdarı olarak gösterilmektedir. Hüseyin’in iki kardeşi Ali ve II. Mesud Batı Karahanlılar’ın büyük kağanı olmuşlardır.

Hüseyin, Karahanlılar arasında unvanında Türk kelimesi bulunan (Bilge Türk Tuğrul Hakan) ilk hükümdardır. Hüseyin’den sonra (ö. Receb 551 / Eylül 1156) yerine oğlu Togan Han (Tuğrul Han) Mahmud geçti. Mahmud 559’da (1164) vefat edince kardeşi Nusretü’d-dünyâ ve’d-dîn İbrâhim (son Batı Karahanlı hükümdarı Osman’ın babası IV. İbrâhim) ona halef oldu. Mahmud’un diğer kardeşi Tuğrul Han Nasr ise Fergana tahtına geçti (1168-1173). Tuğrul Han Nasr’ın oğlu Tuğrul Hakan Muhammed 578’de (1182) Fergana’da tahtta bulunuyordu. 606 (1210) yılında Uluğ Sultan Kadır Han unvanıyla Özkent’te tahta çıkan kişi onun oğlu veya kardeşi olmalıdır. Batı Karahanlı Hükümdarı Osman’ın ölümünün ardından Hârizmşah Muhammed’in kendine tâbi olmaya çağırdığı Fergana emîri de muhtemelen bu şahıstır. Osman’ın yeğeni Tâceddin Bilge Han da Fergana koluna mensup olup 613’e (1216) kadar Otrar’da hüküm sürmüş ve Nesâ’da Hârizmşah tarafından öldürülmüştür.