Edebî Eleştiri dersinde daha çok İran edebiyatı, daha çok da İran şiiri ekseninde eleştiri konularına eğileceğiz.
Derslerimizde Farsça olarak yazılmış şu kitabı takip edeceğiz:
Husrev Ferşîdverd, Der Bâre-i Edebiyât ve Nakd-i Edebî (خسرو فرشیدورد، در بارۀ ادبیات و نقد ادبی) , C. I, Emir Kebîr Yay. Tahran 1373 h.ş.
Her bilimde olduğu gibi edebî eleştiride de yöntem veye yöntemlerin olması kaçınılmazdır.
Edebî eleştirinin bir kısmı duyuş ve zevke dayanmakla birlikte önemli bir kısmı bilimsel bir yön taşır.
Dolayısıyla edebî eleştiri alanında çalışan kişilerin bu yöntemleri bilip derinden kavramaları gerekir.
Edebî eleştiri, edebiyat kadar eskilere gitse bile bir bilim dalı olarak uzun bir zaman sürecinde şekillenmiş ve bu alanın yetkin uzmanlarınca birtakım yöntemler ve eğilimler geliştirilmiştir.
edebiyat eleştirisinin teoriği konusunda çalışacakların bu yöntemler konusunda bilgi sahibi olmaları gerekir.
Bu dersimizde yöntem ve eğilimler konusuna ana hatlarıyla değinilmektedir.
Edebî eleştiri ve şiir
İran edebiyatı özelinde edebiyatın ana gövdesini şiir oluşturduğundan edebî eleştiride de şiire özel bir yer ayırmak gerekir.
Bu dersimizde edebî eleştiriye zemin oluşturması bakımından şiire dair bilinmesi gerekenler üzerinde durulmaktadır.
Edebî eleştiri türleri
Bu derste edebî eleştiri türleri üzerinde durulmaktadır.
Derse başlamadan bu alanda Türkçe olarak yazılmış eserlere bir göz atmakta yarar vardır.
Bu derste eleştiride edebî eserlerin konularının dikkate alınışı üzerinde durulduktan sonra eleştiri ile bağlantılı olarak edebî türler konusu ele alnımaya başlayacaktır.
Birkaç ders sürecek olan bu konuya bu derste genel bir giriş yapılmış olacaktır.
Bu derste önceki dersin devamı olarak edebî türler üzerinde durulmakta ve İran'da tiyatroyla bağlantılı edebi türler üzerinde durulmaktadır.
Bu bağlamda İran geleneksel tiyatrosu ve bunun edebî ürün olarak durumu ele alınmaktadır.
Dolayısıyla bu derste geleneksel İran tiyatrosu hakkında genel bir bilgi edinilmiş olacaktır.
Ekteki metin dışında derse hazırlık veya bilgilerin pekiştirilmesi için başka kaynaklardan da geleneksel İran tiyatrosu (taziye, nakkâlî, şebîh-hânî vs.) hakkında okumalar yapmanız önerilir.
Bu derste edebî eleştiriye konu olacak edebî türlerden olan gınaî/lirik şiir konusu ele alınmaktadır.
Ekteki metinde, önce konuya genel bir bakışla bakıldıktan sonra İran özelinde gınâî şiir alanında kapsamlı bilgiler verilmektedir.
Bu kapsamda gınaî şiir türleri ve bu türler için kullanılan nazım şekilleri hakkında bilgiler verilmektedir.
Bu derste ebedî eleştirinin konusu olan edebî nesirde türler konusu ele alınmaktadır.
Eski İran edebiyatında başat tür şiir olduğundan ve nesir alanında pek az edebî eser ortaya konulduğundan nesir türleri biraz göz ardı edilmiş görünmektedir.
Bununla birlikte öteden beri İran edebiyatında da edebî nesir örnekleri vardır.
Bu kısımda özellikle batı edebiyatının etkisi altında gelişen nesir türleri ele alınmıştır.
Bu derste edebî eleştiriye konu olan edebî eserlerin, özellikle de şiirin estetik temellerinden birini oluşturan vezin konusuna değinilmektedir.
Klasik Farsça şiirde vezin/aruz oldukça önemli bir yer tutar.
Bu derste aruz vezinlerine değinilmekte ve şiirde en çok tercih edilen vezinler üzerinde durulmaktadır.
Aruz hakkında bilgimizi pekiştirmek için başka kaynaklardan okumalara yapmamız uygun olacaktır.
Geçen derste şiirde vezin/aruz konusuna değinilmişti. Bu derste ise yine şiir için önemli bir konu olan kafiye bahsi ile şiire özgü kelime ve söyleyişler üzerinde durulmaktadır.
Kafiye konusu İran şiirinde çok eski dönemlerden itibaren ilgi konusu olmuş, kafiye hakkında müstakil risaleler yazılmış, belagat kitaplarında da kafiye konusuna yer ayrılmıştır.
Bu dersi pekiştirmek için kafiye onusunda Türkçe kaynaklardan da yararlanmanız önerilir.
Şiirde güzelliği sağlayan unsurlar fesahat, beyan, bedî gibi hususlar bu dersin konusunu oluşturmaktadır.
Edebî eleştiri bağlamında bu hususlara değinilmesi, edebî eserin daha iyi tanınması yoluyla edebî eleştirinin temellerinin sağlamlaştırılması hedeflenmektedir.
Bu derste şiir biçimlerine özet olarak değinilmektedir.
Şiir biçimlerinin/nazım şekillerinin kavranması, başka edebî faaliyetler açısından olduğu kadar edebî eleştiri açısından da gereklidir.
Bu nedenle bu derste öncelikle klasik şiir biçimleri üzerinde durulmakta, bu biçimlerin görünüm alanları hakkında blgi verilmektedir.
Bu derse hazırlık olması bakımından edebî türler/envâ-i edebî (انواع ادبی) kitaplarından konunun irdelenmesi yararlı olacaktır.
19. yüzyılın ortalarına kadar şiirde açıklık ve anlaşılırlık, edebî güzelliğin önemli bir göstergesi sayılırdı. Bu husus hem İran'da hem de diğer coğrafyalarda (Avrupa vs.) böyleydi.
10. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bu anlayış belirgin bir biçimde değişmeye başladı ve şiirde açıklık ve anlaşılırlık, iyi şiirin göstergelerinden sayılmamaya başladı.
artık yeni süreçte şiir anlaşılmaz, hissedilir sloganı öne çıkmaya başladı.
Bu derste şiir ve sanat ilişkisi ekseninde bu hususlara da değinilmektedir.
Bu hususta şu kitapların okunması yararlı olacaktır:
T. S. Eliot, Edebiyat Üzerine Düşünceler, Çeviren: Sevim Kantarcıoğlu, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983
Abdu'l-Hüseyin Zerrinkûb, Şi'r-i Bî-durûğ Şi'r-i Bî-nikab, İntişârât-i Câvidân, Tahran 1363 h.ş.
Edebiyatta gelenek ve yenilik önemli konulardandır.
Gelenekten beslenmeyen ve geleneğe yaslanmayan edebiyat, güçlü bir şekilde geleceğe yürüyemez.
Aynı şekilde yenilik barındırmayan, yenilik hedeflemeyen edebî eserler de kalıcı olmaktan uzaktır.
Yenilik, şair ve yazarların en önemli hedeflerindendir. Her şair ve yazar, yeni bir söz söylemek davası güder.
Dolayısıyla edebiyatta yenilik ve gelenek ziddiye alınması gereken hususlardan olup edebî eleştiri de bu konuları kendi bakış açısından değerlendirerek edebî eserlerin değerini tesbit etmeye koyulur.
Bu derste edebiyatta gelenek ve yenilik tartışmalarına değnilmekte, gelenek ve yenilik konusunun sağlıklı bir şekilde irdelenmesine kapı aralanmaktadır.