Ders: FAR406 HÂFIZ ŞERHİ

Konu özeti

Genel
Hâfız-ı Şîrazî, Farsçanın en güçlü şairlerinden olup onun şiirini tanımak klasik Farsça şiiri tanımak için oldukça önemlidir. Bu nedenle lisans düzeyinde Hâfız gazellerinin şerh edilmesi, hem dil düzeyini yükseltecek hem de Farsça şiir konusunda yetkinliği artıracaktır.

Bu derste Hâfız’ın hayatı, şiiri, edebî kişiliği ve felsefesi konusunda genel bir giriş yapılıp öğrenciler gerekli kaynaklara yönlendirildikten sonra her hafta için Hâfız Divanından seçilmiş bir gazelin şerhi yapmak yoluyla Hâfız’ın şiir dünyasına vâkıf olma yolunda öğrencilerin birikimleri artırılmış olacaktır.

Hâfız, klasik Türk şiiri açısından da önemli bir isimdir. Çünkü klasik Türk şiirinde Hâfız’ın şiirini göz önünde bulundurmayan Türk şairi bulmak neredeyse imkânsızdır.

Tarihimizde Hâfız şiirlerine şerh yazma geleneği de olduğunda bu derste o şerhlerden bazı örneklere öğrencilerin yönlendirilmesi yoluyla şerh geleneğimizle bağ kurulmaya da çalışılacaktır.

1. Konu: 1. ders/Hafız şiiri

Hâfız Divanı şerhine giriş

Farsçanın gizemli şairlerinden olan ve şiirinin gücü nedeniyle “Lisânü’l-Gayb” (gaybın dili) diye anılan Şemsuddin Muhammed Hâfız-ı Şîrâzî’nin hayatı konusunda çok az bilgiye sahibiz. Mevcut bilgiler de tıpkı şiiri gibi müphemdir. Şiirindeki çok yönlülük ile anlam ve imge zenginliği onu en çok tartışılan şairlerden biri haline getirmiştir. Hâfız hakkında ortaya konulabilecek en kesin yargı, onun klasik Farsça gazelin zirvesini temsil ettiğidir. Hatta daha da ileri gidilerek denilebilir ki o, klasik şiirde kaside ve gazeli birleştiren, daha doğru ifadeyle kasideyi gazele ilhak eden bir şairdir. O, çoğu zaman gazele kasidenin görevini de yüklemiş, bunu yaparken şiirden taviz vermemiştir. Hâfız’dan sonraki bütün gazel şairleri bir şekilde onu göz önünde bulundurmuşlardır. Hâfız, öyle bir şiirin şairidir ki her okuyucu onda kendine dair bir anlam bulur. Bu nedenle onun şiiri hakkında birbiriyle çelişen yargılara rastlamak mümkündür.

Osmanlı döneminde okumuş kesimin en çok okuduğu İran şairi olan Hâfız’ın divanı, medreselerde ve mahfillerde okunup tartışılan ve en küçük kütüphanelerde nüshaları bulunan eserlerdendir. Hakkında dünyaca da muteber olan Türkçe şerhler yazılmıştır. Öyle ki bugün bu şerhler, İran’da bile Hâfız’ın anlaşılmasında başvurulan ciddi eserler arasında ön sıralarda yer almaktadır. Bu şerhlerin başında Sûdî’nin şerhi gelmektedir.

Cumhuriyet döneminde de Hâfız’a gösterilen ilgi eksilmemiştir. Bunun bir neticesi olarak merhum Abdülbaki Gölpınarlı’nın mensur Hâfız Divanı tercümesi doğmuştur. Bu tercüme yıllarca modern zamanların tek tercümesi olarak kütüphaneleri süslemiş, zihnimizi ve gönlümüzü cilalamıştır.

Son zamanlarda Hafız divanından yapılmış yeni çeviriler de vardır. Farsça metnin Latin harfli transkripsiyonunu da içeren Mehmet Kanar çevirisi ile gazellerin Farsça aslının ilk beyitlerini barındıran Hicabi Kırlangıç çevirisi.

Hâfız hakkında Türkçe Kaynaklar:

Batı dillerinde kaynaklar:

- Annemarie Schimmel, “Hāfız and his Critics”, Studies in Islam, XVI /1, New Delhi 1979, s. 1-33

- Iraj Bashiri, “Hāfız and the Sufic Ghazal”, a.e., s. 34-67

 
زندگینامه حافظشمس الدین محمد ملقب به لسان الغیبغزلسرای بزرگ و نامی ایران در قرن 8 میزیست. تاریخ دقیق ولادت حافظ مشخص نیست شایدحدود سال 727 . گویند پدر حافظ بهاالدین بازرگانی اصفهانی بوده كه در كازرون بازنی از آن محل ازدواج كرده و خیلی زود در ایام كودكی شمس الدین محمد از دنیا رفت.پس از آن حافظ با مادرش زندگی سختی را در پیش گرفت و برای كسب نان به كارهای سخت وتوانفرسا پرداخت و به سختی به تحصیل علوم پرداخت و در مجالس درس علما و بزرگانزمان خود حضور یافت.و چون در ایام جوانی حافظ قرآن بود حافظ تلخص كرد.دوران جوانی حافظ مصادف بود با افولسلسله محلی اتابکان فارس و این ایالات مهم به تصرف خاندان اینجو در آمده بود. حافظکه در همان دوره به شهرت والایی دست یافته بود مورد توجه و امرای اینجو قرار گرفتو پس از راه یافتن به دربار آنان به مقامی بزرگ نزد شاه شیخ جمال الدین ابواسحاقحاکم فارس دست یافت.دوره حکومت شاه ابواسحاق اینجو توأم باعدالت و انصاف بود و این امیر دانشمند و ادب دوست در دوره حکمرانی خود که از سال742 تا 754 ه.ق بطول انجامید در عمرانی و آبادانی فارس و آسایش و امنیت مردم اینایالت بویژه شیراز کوشید.حافظ از لطف امیرابواسحاق بهره مند بودو در اشعار خود با ستودن وی در القابی همچون (جمال چهره اسلام) و (سپهر علم وحیاء)حق شناسی خود را نسبت به این امیر نیکوکار بیان داشت.پس از این دوره صلح و صفا امیر مبارزهالدین مؤسس سلسله آل مظفر در سال 754 ه.ق بر امیر اسحاق چیره گشت و پس از آنکه اورا در میدان شهر شیراز به قتل رساند حکومتی مبتنی بر ظلم و ستم و سخت گیری را درسراسر ایالت فارس حکمفرما ساخت.امیر مبارز الدین شاهی تند خوی و متعصب و ستمگربود.حافظ در غزلی به این موضوع چنین اشاره می کند:راستی خاتم فیروزه بو اسحاقی ----- خوشدرخشید ولی دولت مستعجل بوددیدی آن قهقهه کبک خرامان حافظ -----که زسر پنجه شاهین قضا غافل بود لازم به ذکر است حافظ در معدود مدایحیکه گفته است نه تنها متانت خود را از دست نداده است بلکه همچون سعدی ممدوحان خودرا پند داده و کیفر دهر و ناپایداری این دنیا و لزوم رعایت انصاف و عدالت را بهآنان گوشزد کرده است.اقدامات امیر مبارزالدین با مخالفت ونارضایتی حافظ مواجه گشت و حافظ با تاختن بر اینگونه اعمال آن را ریاکارانه و ناشیاز خشک اندیشی و تعصب مذهبی قشری امیر مبارز الدین دانست.سلطنت امیر مبارز الدینمدت زیادی به طول نیانجامید و در سال 759 ه.ق دو تن از پسران او شاه محمود و شاهشجاع که از خشونت بسیار امیر به تنگ آمده بودند توطئه ای فراهم آورده و پدر را ازحکومت خلع کردند. این دو امیر نیز به نوبه خود احترام فراوانی به حافظ می گذاشتندو از آنجا که بهره ای نیز از ادبیات و علوم داشتند شاعر بلند آوازه دیار خویش یعنیحافظ را مورد حمایت خاص خود قرار دادند.اواخر زندگی حافظ شاعر بلند آوازهایران همزمان بود با حمله امیر تیمور و این پادشاه بیرحم و خونریز پس از جنایات وخونریزی های فراوانی که در اصفهان انجام داد و از هفتاد هزار سر بریده مردم آندیار چند مناره ساخت روبه سوی شیراز نهاد.  مرگ حافظ احتمالاًدر سال 971 ه.ق روی داده است و حافظ در گلگشت مصلی که منطقه ای زیبا و با صفا بود
و حافظ علاقه زیادی به آن داشت به خاک سپرده شد و از آن پس آن محل به حافظیه مشهورگشت.نقل شده است که در هنگام تشییع جنازه حافظ خواجه شیراز گروهی از متعصبان که
مانع دفن حکیم به آیین مسلمانان شدنداشعار شاعر و اشارات او به می و مطرب و ساقی را گواهی بر شرک و کفروی می دانستند
در سال 971 ه.ق روی داده است و حافظ در گلگشت مصلی که منطقه ای زیبا و با صفا بودو حافظ علاقه زیادی به آن داشت به خاک سپرده شد و از آن پس آن محل به حافظیه مشهورگشت.نقل شده است که در هنگام تشییع جنازه حافظ خواجه شیراز گروهی از متعصبان کهاشعار شاعر و اشارات او به می و مطرب و ساقی را گواهی بر شرک و کفروی می دانستندمانع دفن حکیم به آیین مسلمانان شدند.در مشاجره ای که بین دوستداران حافظ ومخالفان او در گرفت سرانجام قرار بر آن شد تا تفألی به دیوان حافظ زده و داوری رابه اشعار او واگذارند. پس از باز کردن دیوان اشعار این بیت شاهد آمد:قدیم دریغ مدار از جنازه حافظ ----- کهگرچه غرق گناه است می رود به بهشت حافظ بیشتر عمر خود را در شیراز گذراندو بر خلاف سعدی به جز یک سفر کوتاه به یزد و یک مسافرت نیمه تمام به بندر هرمزهمواره در شیراز بود.حافظ در دوران زندگی خود به شهرت عظیمی در سر تا سر ایران دستیافت و اشعار او به مناطقی دور دست همچون هند نیز راه یافت.نقل شده است که حافظمورد احترام فراوان سلاطین آل جلایر و پادشاهان بهمنی دکن هندوستان قرار داشت وپادشاهان زیادی حافظ را به پایتخت های خود دعوت کردند. حافظ تنها دعوت محمود شاهبهمنی را پذیرفت و عازم آن سرزمین شد ولی چون به بندر هرمز رسید و سوار کشتی شدطوفانی در گرفت و خواجه که در خشکی، آشوب و طوفان حوادث گوناگونی را دیده بودنخواست خود را گرفتار آشوب دریا نیز بسازد از این رو از مسافرت شد.شهرت اصلی حافظ و رمز پویایی جاودانهآوازه او به سبب غزلسرایی و سرایش غزل های بسیار زیباست. ویژگی های شعر حافظبرخی از مهم ترین ابعاد هنری در شعرحافظ عبارتند از:1- رمز پردازی و حضور سمبولیسم غنیرمز پردازی و حضور سمبولیسم شعر حافظرا خانه راز کرده است و بدان وجوه گوناگون بخشیده است. شعر حافظ بیش از هر چیز بهآینه ای می ماند که صورت مخاطبانش را در خود می نمایاند، و این موضوع به دلیل حضورسرشار نمادها و سمبول هایی است که حافظ در اشعارش آفریده است و یا به سمبولهایموجود در سنت شعر فارسی روحی حافظانه دمیده است.چنان که در بیت زیر "شبتاریک" و "گرداب هایل" و . . . را می توان به وجوه گوناگون عرفانی،اجتماعی و شخصی تفسیر و تأویل کرد:شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایلکجا دانند حال ما سبکباران ساحلها 2-رعایت دقیق و ظریف تناسبات هنری درفضای کلی ادبیاتفضای کلی ادبیاتاین تناسبات که در لفظ قدما (البته درمعنایی محدودتر) "مراعات النظیر" نامیده می شد، در شعر حافظ از اهمیتفوق العاده ای برخوردار است.به روابط حاکم بر اجزاء این ادبیات دقتکنید:ز شوق نرگس مست بلند بالاییچو لاله با قدح افتاده بر لب جویمشدم فسانه به سرگشتگی که ابروی دوستکشیده در خم چوگان خویش، چون گویم 3-لحن مناسب و شور افکن شاعر در آغازشعرهاشعرهاادبیات شروع هر غزل قابل تأمل و درنگاست. به اقتضای موضوع و مضمون، حافظ شاعر بزرگ لحنی خاص را برای شروع غزلهای خوددر نظر می گیرد، این لحنها گاه حماسی و شورآفرین است و گاه رندانه و طنزآمیز وزمانی نیز حسرتبار و اندوهگین.بیا تا گل برافشانیم و می در ساغراندازیمفلک را سقف بشکافیم و طرحی نو دراندازیم***من و انکار شراب این چه حکابت باشدغالباً این قدرم عقل و کفایت باشد***ما آزموده ایم در این شهر بخت خویشباید برون کشید از این ورطه رخت خویش 4- طنززبان رندانه شعر حافظ به طنز تکیه کردهاست. طنز ظرفیت بیانی شعر او را تا سر حد امکان گسترش داده و بدان شور و حیاتیعمیق بخشیده است. حافظ به مدد طنز، به بیان ناگفته ها در عین ظرافت و گزندگیپرداخته و نوش و نیش را در کنار هم گرد آورده است.پادشاه و محتسب و زاهد ریاکار، و حتیخود شاعر در آماج طعن و طنز شعرهای او هستند:فقیه مدرسه دی مست بود و فتوا دادکه می حرام، ولی به ز مال او قافستباده با محتسب شهر ننوشی زنهاربخورد باده ات و سنگ به جام اندازد 5- ایهام و ابهامشعر حافظ، شعر ایهام و ابهام است،ابهام شعر حافظ لذت بخش و رازناک است.نقش موثر ایهام در شعر حافظ را می تواناز چند نظر تفسیر کرد:اول، آن که حافظ به اقتضای هنرمندی وشاعریش می کوشیده است تا شعر خود را به ناب ترین حالت ممکن صورت بخشد و از آنجا کهابهام جزء لاینفک شعر ناب محسوب می شود، حافظ از بیشترین سود و بهره را از آن بردهاست.دوم آن که زمان پرفتنه حافظ، از ظاهرمعترض زبانی خاص طلب می کرد؛ زبانی که قابل تفسیر به مواضع مختلف باشد و شاعر بارویکردی که به ایهام و سمبول و طنز داشت، توانست چنین زبان شگفت انگیزی را ابداعکند؛ زبانی که هم قابلیت بیان ناگفته ها را داشت و هم سراینده اش را از فتنه هایزمان در امان می داشت.سوم آن که در سنن عرفانی آشکار کردناسرار ناپسند شمرده می شود و شاعر و عارف متفکر، مجبور به آموختن زبان رمز است وراز آموزی عارفانه زبانی خاص دارد. از آن جا که حافظ شاعری با تعلقات عمیق عرفانیاست، بی ربط نیست که از ایهام به عالیترین شکلش بهره بگیرد:دی می شد و گفتم صنما عهد به جای آرگفتا غلطی خواجه، در این عهد وفا نیستایهام در کلمه "عهد" بهمعنای "زمانه" و "پیمان"دل دادمش به مژده و خجلت همی برمزبن نقد قلب خویش که کردم نثار دوستایهام در ترکیب "نقد قلب" بهمعنای "نقد دل" و "سکه قلابی"عمرتان باد و مرادهای ساقیان بزم جمگر چه جام ما نشد پر می به دوران شماایهام در کلمه "دوران" بهمعنای "عهد و دوره" و "دورگردانی ساغر"تفکر حافظ عمیق و زنده پویا و ریشه دارو در خروشی حماسی است. شعر حافظ بیت الغزل معرفت است.  جهان بینی حافظاز مهمترین وجوه تفکر حافظ را می توانبه موارد زیر اشاره کرد:1- نظام هستی در اندیشه حافظ همچون دیگرمتفکران عارف، نظام احسن است، در این نظام گل و خار در کنار هم معنای وجودی می
یابندمتفکران عارف، نظام احسن است، در این نظام گل و خار در کنار هم معنای وجودی مییابند.حافظ از باد خزان در چمن دهر مرنجفکر معقول بفرما، گل بی خار کجاست؟من اگر خارم اگر گل، چمن آرایی هستکه از آن دست که او می کشدم می رویم 2- عشق جان و حقیقت هستی است و در دریایپرموج و خونفشان عشق جز جان سپردن چاره ای نیستپرموج و خونفشان عشق جز جان سپردن چاره ای نیست.در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زدعشق پیدا شد و آتش به همه عالم زدعقل می خواست کز آن شعله چراغ افروزددست غیب آمد و بر سینه نامحرم زد 3- تسلیم و رضا و توکلابعاد دیگری از اندیشه و جهان بینی حافظ را تشکیل می دهدابعاد دیگری از اندیشه و جهان بینی حافظ را تشکیل می دهد.آنچه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیماگر از خمر بهشت است و اگر باده مستتکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافریستراهرو گر صد هنر داد توکل بایدش 4- فرزند زمان خودبودن، نوشیدن جان حیات در لحظه، درک و دریافت حالات و آنات حقیقی زندگیبودن، نوشیدن جان حیات در لحظه، درک و دریافت حالات و آنات حقیقی زندگیبه مأمنی رو و فرصت شمر طریقه عمرکه در کمینگه عمرند قاطعان طریقفرصت شما و صحبت کز این دو راهه منزلچون بگذریم دیگر نتوان بهم رسیدن 5-انتظار و طلب موعود،انتظار رسیدن به فضایی آرمانی ازمفاهیم عمیقی است که در سراسر دیوان حافظ به صورت آشکار و پنهان وجود دارد، حافظگاه به زبان رمز و سمبول و گاه به استعاره و کنایه در طلب موعود آرمانی است. اصلاحو اعتراض، شعر حافظ را سرشار از خواسته ها و نیازهای متعالی بشر کرده است: مژده ای دل که مسیحا نفسی می آیدکه از انفاس خوشش بوی کسی می آید***ای پادشه خوبان، داد از غم تنهاییدل بی تو به جان آمد وقت است که بازآیی***یوسف گم گشته باز آید به کنعان غم مخورکلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور***رسید مژده که ایام غم نخواهد ماندچنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند    منابع فارسی:-         دیوان حافظ، تصحیح قزوینی – غنی ، به اهتمام ع. جربزه دار، انتشارات اساطیر، تهران1367-         بهاالدین خرمشاهی، حافظنامه، 2 جلدی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 1366-         محمد سودی بسنوی، شرح سودی بر حافظ، ترجمه عصمت ستارزاده، چهار جلدی، انتشاراتسریر، چاپ پنجم، تهران 1378-         کریم فیضی، حاقظ معنوی، انتشارات تطلاعات، تهران 1390

خصوصيّات شعر حافظ Kaynak

2. Konu: 1. Gazel

Hâfız Divanı Şerhi

1. Gazel:

Hâfız Divanında yer alan ilk gazel:

Bu derste asıl konuya girmeden önce gazel nazım şekli hakkında bilgilendirme yapılır (bilgilendirme ekteki dosyada yer almaktadır). Bu gazelin metnini okuyup Türkçe tercümesini yaptıktan sonra ekte yer alan belgelerde ayrıntılı olarak yer aldığı üzere gazelin dil özelliklerini belirtip anlam ve içerik bakımından tahlil ve irdelemesi yapılır. Türkçe tercümede Arapçadan çevrilen yerler italik olarak gösterilmiştir.

الا یا ایها الساقی ادر کأسا و ناولها

به بوی نافه‌ای کاخر صبا زان طره بگشاید

مرا در منزلِ جانان چه امنِ عیش چون هر دم

به می سجاده رنگین کن گرت پیرِ مغان گوید

شبِ تاریک و بیمِ موج و گردابی چنین هایل

همه کارم ز خود کامی به بدنامی کشید آخر

حضوری گر همی‌خواهی از او غایب مشو حافظ

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل‌ها

ز تابِ جعدِ مشکینش چه خون افتاد در دل‌ها

جرس فریاد می‌دارد که بربندید محمل‌ها

که سالک بی‌خبر نبود ز راه و رسمِ منزل‌ها

کجا دانند حالِ ما سبکبارانِ ساحل‌ها

نهان کی ماند آن رازی کز او سازند محفل‌ها

متی ما تلق من تهوی دع الدنیا و اهملها

Türkçe çevirisi:

Sâki kadehi gezdir ve sun bana da. Aşk önce kolay göründü fakat sonrasında güçlükler sökün etmeye başladı.

Sabâ rüzgârı sevgilinin misk kokulu saçını çözer de misk kokusu gelir mi diye nasıl da kan ağladı yürekler!

Ziller/çanlar hep feryat edip yükleri bağlayın diye seslenirken sevgilinin menzilinde bana nasıl huzur ve rahat olabilir ki?

Muğlar pîri sana derse tut sözünü şarapla boya seccadeyi. Çünkü sâlik/seyrüsülûk ehli/bu yolun yolcusu menzillerin yolundan yordamından habersiz olmaz.

Karanlık gece, dalga korkusu ve böyle korkunç bir girdap (hepsi çıkar karşımıza). Sahilde [umarsız ve kayıtsız halde oturan] gamsız insanlar nereden bilecek halimizi?

Kendi başıma yaptığım bütün işler adımı sonunda kötüye çıkardı. Bir sır nasıl gizli kalır ki onunla kurulurken mahfiller/sır hakkında her ortamda konuşulup dururken?

Huzur istiyorsan ondan gafil olma Hâfız. Sevdiğine kavuşunca dünyayı bırak gitsin!

(Muğ: Zerdüştî rahibi, Zerdüşt dini mensubu, mecazi olarak meyhaneci ve/veya mürşit ve şeyh. Muğlar tapınağı: Ateşkede, meyhane, tekke.)

Gazelin ekteki dosyada yer alan şerhinin bir bölümü telif haklarıyla ilgili kurallar gözetilerek aşağıdaki kaynaktan öğretim amaçlı olarak alıntılanmıştır:

Bahâuddin-i Hurremşâhî, Hâfiz-nâme, İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, Tahran 1366 (1987), s. 91-100

Konu 3

Hafız Divanı Şerhi

2. Gazel:

Bu gazel Hâfız Divanında 44. Gazel olarak yer almaktadır.

به صد هزار زبان بلبش در اوصافست

چه وقت مدرسه و بحثِ کشفِ گشّافست

که می حرام ولی نه به ز مال اوقافست

که هرچه ساقیِ ما کرد عینِ الطافست

که شیت گوشه نشینان ز قاف تا قافست

همان حکایتِ زردوز و بوریابافست

نگاهدار که قلّابِ شهر صرّافست

کنون که بر کفِ گل جامِ بادۀ صافست

بخواه دفتر اشعار و راه صحرا گیر

فقیهِ مدرسه دی مست بود و فتوی داد

به دُرد و صاف ترا حکم نیست خوش در کش

ببُر ز خلق و چو عنقا قیاس کار بگیر

حدیثِ مدعیان و خیالِ همکاران

خموش حافظ و این نکته‌های چون زرِ سرخ

Türkçe çeviri:

Şimdi saf şarap kadehi gülün elindedir. Bülbül yüz türlü dille vasfını dile getirir.

Getirt şiir defterini, kırların yolunu tut, medresede Keşşâf (Ebu’l-Kasım Mahmud b. Zemahşerî’nin tefsiri El-Keşşâf an-Hakikati’t-Tenzîl) bahsinin vakti midir?

Medrese fakihi dün sarhoştu, şöyle fetva verdi: Şarap haramdır, fakat vakıf malı yemekten iyidir.

Tortu da saf şarap da iraden değil, güzelce iç. Bizim sâki ne yaparsa [her yaptığı] lütfun ta kendisidir.

Halktan kop, ayrı yaşa, işler Anka (Zümrüdüanka) gibi kıyasla. Çünkü münzevilerin ünü Kaf’tan Kaf’a dek ulaşır.

İddiacıların sözü ve dostların hayali, tam da sırmacıyla hasırcı hikâyesidir.

Sus Hâfız, bu kırmızı altın misali nükteleri, sakla çünkü şehrin kalpazanı sarraftır!

Vezin: Mefâilün feilâtün mefâilün feilün (bahr-i müctes)

Gazelin şerhi ekli dosyada yer almaktadır.

Ekli dosya öğretim amaçlı olarak aşağıdaki kaynaktan alınmıştır:

Bahâuddin-i Hurremşâhî, Hâfiz-nâme, İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, Tahran 1366 (1987), s. 275-280

Konu 4

Hâfız Şerhi

3. Gazel

Bu gazel Hafız Divanında 74. gazel olarak yer almaktadır.

باده پیش آر که اسباب جهان این همه نیست

غرض این است وگرنه دل و جان این همه نیست

که چوخوش بنگری ای سرو روان این همه نیست

ورنه باسعی وعمل باغ جنان اینهمه نیست

خوش بیاسای زمانی که زمان اینهمه نیست

فرصتی دان ک ز لب تا به دهان این همه نیست

که ره از صومعه تا دیر مغان این همه نیست

ظاهرا حاجت تقریر و بیان این همه نیست

پیش رندان رقم سود و زیان این همه نیست

حاصل کارگه کون و مکان این همه نیست

از دل و جان شرف صحبت جانان غرض است

منت سدره و طوبی زپی سایه مکش

دولت آنست که بیخون دل آید به کنار

پنج روزی که دراین مرحله مهلت داری

بر لب بحر فنامنتظریم ای ساقی

زاهد ایمن مشو از بازی غیرت زنهار

دردمندی من سوخته زار و نزار

نام حافظ رقم نیک پذیرفت ولی

Vezni: Fâilâtün feilâtün feilâtün feilün (Remel)

Varlık âleminin hâsılı o kadar da mühim değil. Şarap getir, dünyanın işleri o kadar da mühim değil.

Kalp ile candan maksat cananla sohbet şerefidir. Maksat budur, yoksa kalp ile can o kadar da mühim değil.

Bir gölge için Sidre ile Tûbâ’nın minnetini çekme. Ey yürüyen servi, iyi bakarsan, o kadar mesele değil.

Devlet dediğin kan ağlamaksızın ele geçendir. Yoksa gayret çabayla cennet bahçesi olası değil.

Şu merhalede senin beş gün mühletin vardır. Bu süreyi güzel yaşa çünkü zaman o kadar bol değil.

Yokluk denizi kıyısında beklemekteyiz, ey sâki, fırsatı ganimet bil, kıyıyla deniz arası pek fazla mesafe değil.

Ey zâhit, kıskançlık oyunundan emin olma sakın. Manastır-meyhane yolu o kadar da uzun değil.

Yanıp kavrulan ben zavallının derdi, izhara ve izaha o kadar da muhtaç değil.

Hâfız’ın adı iyiye çıktı, lâkin rintler katında kâr zarar hanesi o kadar da mühim değil.

Ekli dosya öğretim amaçlı olarak aşağıdaki kaynaktan alınmıştır:

Sûdî, Şerh-i Sûdî ber-Hâfiz, Türkçeden Çev. İsmet Settârzâde, c. 1, İntişârât-i Serîr, Tahran 1378, s. 469-474

Konu 5

Hâfız Şerhi

4. Gazel

(Bu gazel Hafız Divanında 110. gazel olarak yer almaktadır.)

وان راز که در دل بنهفتم به در افتاد

ای دیده نگه کن که به دام که افتاد

چون نافه بسی خون دلم در جگر افتاد

هر نافه که در دست نسیمِ سحر افتاد

بس کشتۀ دل زنده که بر یکدگر افتاد

با درد کشان هر که در افتاد بر افتاد

با طیاتِ اصلی چه کند بدگهر افتاد

بس‌ طرفه حریفیست کش اکنون به‌سر افتاد

پیرانه سرم عشق جوانی به سر افتاد

از راه نظر مرغ دلم گشت هوا گیر

دردا که از آن آهوی مشکین سیه چشم

از رهگذرِ خاکِ سر ِ کوی شما بود

مژگانِ تو تا تیغِ جهانگیر بر آورد

بس تجربه کردیم درین دی مکافات

گر جان بدهد سنگِ سیه لعل نگردد

حافظ که سرِ زلفِ بتان دست کشش دود

Vezni: Mef’ûlü mefâîlü mefâîlü feûlün (Hezec)

İhtiyar halimle başıma gençlik aşkı düştü. Kalbimde sakladığım sır ortaya çıktı.

Gönül kuşum göz yolundan havalandı. Ey gözüm, baksana kimin tuzağına takıldı?

Ah o kara gözlü misk ceylanı yüzünden, misk kesesi misali yüreğim kan ağladı!

Seher yelinin eline düşen her misk kokusu, semtinizin toprağından geçen yoldandı.

Senin kirpiklerin dünya fatihi kılıcını çekince, diri kalpli nice ölü üst üste yığıldı.

Bu imtihan diyarında çok tecrübe ettik, tortu içenlerle çatışıp mücadele edenler bertaraf oldu.

Kara taş canını bile verse lâl olamaz, öz tıynetini ne yapsın, kötüdür tabiatı!

Eskiden güzellerin zülfünü okşayan Hâfız, çok tuhaftır, şimdi yüzüstü kaldı!

موسيقي‌ كناري‌: قافيه‌: سر، در، طر،... رديف‌: افتاد.

وسيقي‌ دروني‌: در اين‌ غزل‌، مصوت‌ بلند «آ» به‌ تكرار در همه‌ مصراع‌ها و بيت‌ها به‌ طرز كم‌سابقه‌اي‌ وجود دارد به‌ نحوي‌ كه‌ تنها در بيت‌ اوّل‌ مصوت‌هاي‌ پنجگانه‌ را، وا، تا، را، تا و در بيت‌ دوّم‌ مصوت‌هاي‌ چهارگانه‌ را، وا، دا، تا و در بيت‌ سوم‌ مصوت‌هاي‌ هفتگانه‌ يا، با، آ، داء، را، دا، تا و... نوعي‌ خروش‌ و فرياد حافظ‌ را به‌ گوش‌ خواننده‌ مي‌رسانند.

نوع‌ غزل‌:

از غزل‌هاي‌ عاشقانه‌ و قلندرانه‌ حافظ‌ است‌ كه‌ با چاشني‌هاي‌ عرفاني‌ همراه‌ است‌ و خاطره‌ شيخ‌ صنعان‌ را زنده‌ مي‌سازد، اين‌ غزل‌ را حافظ‌ در روزگار پيري‌ سروده‌ است‌ و در بيت‌ اوّل‌ و آخر آن‌، عاشق‌ شدن‌ در روزگار پيري‌ را خلاف‌ رسم‌ و راه‌ معمول‌ مي‌داند و اعتراف‌ مي‌كند كه‌ عشق‌ پيري‌ چون‌ بجنبد سر به‌ رسوائي‌ مي‌زند و خونين‌دلي‌هاي‌ عاشق‌ را پديد مي‌آورد امّا اين‌ عاشق‌ شدن‌ را برخاسته‌ از رقم‌ تقدير ازلي‌ مي‌داند و تغيير در طينت‌ اصلي‌ را ناميسّر مي‌شناسد.

حافظ‌ اين‌ غزل‌ را به‌ اقتفاء سعدي‌ سروده‌ است‌ كه‌ غزلي‌ با همين‌ وزن‌ و قافيه‌ دارد:

زآن‌ گه‌ كه‌ بر آن‌ صورت‌ خوبم‌ نظر افتاد از صورت‌ بي‌طاقتيم‌ پرده‌ بر افتاد

و ناصر بخارائي‌ و كمال‌ خجندي‌ نيز غزل‌هائي‌ بر همين‌ وزن‌ و قافيه‌ دارند: از ناصر بخارائي‌ است‌:

جان‌ بر لب‌ لعلش‌ چو مگس‌ بر شكر افتاد با وصل‌ تو دل‌ چون‌ شبهي‌ در گهر افتاد

تا عكس‌ تو از روزنه‌ ديده‌ در افتاد در خانه‌ دل‌ پرتو شمس‌ و قمر افتاد

و كمال‌ خجندي‌ نيز چنين‌ گفته‌ است‌:

باز اين‌ دل‌ غمديده‌ به‌ دام‌ تو در افتاد بس‌ مرغ‌ همايون‌ كه‌ به‌ تير نظر افتاد

معني‌ بيت‌هاي‌ غزل‌:

بيت‌ 1: باز در هنگام‌ پيري‌ عاشق‌ جواني‌ شدم‌ (و عشق‌ يك‌ جوان‌ به‌ سرم‌ افتاد، به‌ سرم‌ زد) و راز نهفته‌ دلم‌، آشكار گرديد.

بيت‌ 2: از ديدن‌ او، مرغ‌ دلم‌ از من‌ رميد و پرواز كرد و (اينك‌) اي‌ چشم‌ من‌ (: اي‌ معشوق‌ من‌) بنگر كه‌ دل‌ من‌ به‌ دام‌ چه‌ كسي‌ فرو افتاده‌ است‌؟ (آيا او را مي‌شناسي‌؟.)

بيت‌ 3: جاي‌ غم‌ و اندوه‌ بسيار است‌ كه‌ از دست‌ آن‌ معشوق‌ آهووش‌ خوش‌بوي‌ سياه‌چشم‌، خون‌ دل‌ بسيار چون‌ نافه‌ در جگر من‌ افتاد (از عشق‌ او خونين‌جگر و دردمند شدم‌.)

بيت‌ 4: هر بوي‌ خوشي‌ نافه‌مانندي‌ را كه‌ باد صبا با خود آورده‌ بود متعلق‌ به‌ كوي‌ تو بود. (باد صبا خوشبويي‌ خود را با گذر از كوي‌ تو كسب‌ كرده‌ بود.)

بيت‌ 5: تا مژه‌ تو چون‌ شمشيري‌ بر عاشقان‌ كشيده‌ شد، از كشتة‌ عاشقان‌ بيدار دل‌، پشته‌ها ساخته‌ شد و گروه‌ گروه‌ عاشقان‌، از شمشير مژه‌ تو، كشته‌ شدند.

بيت‌ 6: ما بسيار ديده‌ايم‌ و آزموده‌ايم‌ كه‌ در اين‌ دنيا، هر كس‌ كه‌ با دردنوشاني‌ چون‌ ما، ستيز كرد، خود نابود شد.

بيت‌ 7: اگر سنگ‌ سياه‌ نهايت‌ تلاش‌ و سعي‌ خود را هم‌ نشان‌ بدهد و جان‌ خود را بر سر اين‌ كار بگذارد تا به‌ لعل‌ سرخ‌ تبديل‌ شود، اين‌ كار شدني‌ و ممكن‌ نيست‌ و ذات‌ و بدسرشتي‌ ازلي‌ او دگرگون‌ نمي‌شود.

بيت‌ 8: عجب‌ همنشين‌ رندي‌ است‌ اين‌ حافظ‌، كه‌ هوس‌بازي‌ با زلف‌ زيبارويان‌ را حتّي‌ در روزگار پيري‌ هم‌ در سر مي‌پروراند (و اينك‌ كه‌ پير شده‌ است‌ هم‌ عشق‌ جوانان‌ را در سر دارد.)

Ekli dosya öğretim amaçlı olarak aşağıdaki kaynaktan alınmıştır:

Sûdî, Şerh-i Sûdî ber-Hâfiz, Türkçeden Çev. İsmet Settârzâde, c. 2, İntişârât-i Serîr, Tahran 1378, s. 700-705.

Konu 6

Hâfız Şerhi

5. Gazel

Bu gazel Hafız Divanında 134. gazel olarak yer almaktadır.

باد غيرت به صدش خار پريشان دل كرد

ناگهش سيل فنا نقش امل باطل كرد

كه چه آسان بشد و كار مرا مشكل كرد

كه اميد كرمم همره اين محمل كرد

چرخ فيروزه طربخانه ازين كهگل كرد

در لحد ماه كمان ابروي من منزل كرد

چه كنم بازي ايام مرا غافل كرد

بلبلي خون دلي خورد و گلي حاصل كرد

طوطيي را به خيال شكري دل خوش بود

قره العين من آن ميوه دل يادش باد

ساروان بار من افتاد خدا را مددي

روي خاكي و نم چشم مرا خوار مدار

آه و فرياد كه از چشم حسود مه چرخ

نزدي شاه رخ و فوت شد امكان حافظ

Vezni: Feilâtün feilâtün feilâtün feilün (remel)

Bir bülbül kan ağlayıp bir gül elde etti. Onu kıskançlık yeli yüzlerce dikenle perişan etti.

Papağanın gönlü şeker hayaliyle hoştu, yokluk seli ansızın boşa çıkardı emelini.

Hatırası hoş olsun göz nuru gönül meyvem, ne kadar da kolay gitti, müşkül etti işimi!

Ey kervancı, yüküm düştü, bir yardım et. Kerem ümidi beni bu kervana yoldaş etti.

Toprağa bulanmış yüzümle gözümdeki nemi hor görme; firuze gök, eğlence mekânını bu sıvayla bezedi!

Gökteki ayın kıskanç gözü neler etti ah! Keman kaşlı ay yüzlümün mezar oldu menzili!

Rok (satranç terimi) yapmadın da fırsat boşa gitti Hâfız! Ne yapayım günlerin oyunu beni gafil avladı.

(Günlerin oyunu veya zamanın oyunu (bâzi-yi eyyâm), aynı zamanda bir humma türü olarak eski tıp kitaplarında kayıtlıdır. Hâfız’ın, bu gazeli oğluna ağıt olarak söylediği sanılmaktadır.)

Ekli dosya öğretim amaçlı olarak aşağıdaki kaynaktan alınmıştır:

Bahauddin Hurreemşahî, Hâfiznâme, c. 1, İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, Tahran 1366, s. 551-554.

Konu 7

Hâfız Divanı

6. Gazel

آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند

دردم نهفته به ز طبیبان مدعی

معشوق چون نقاب ز رخ در نمیکشد

چون حسن عاقبت نه به رندی و زاهدیست

بی معرفت مباش که در من یزید عشق

حالی درون پرده بسی فتنه میرود

گر سنگ از این حدیث بنالد عجب مدار

می خور که صد گناه ز اغیار در حجاب

پیراهنی که آید از او بوی یوسفم

بگذر به کوی میکده تا زمره حضور

پنهان ز حاسدان به خودم خوان که منعمان

حافظ دوام وصل میسر نمیشود

آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند

باشد که از خزانه غیبم دوا کنند

هر کس حکایتی به تصور چرا کنند

آن به که کار خود به عنایت رها کنند

اهل نظر معامله با آشنا کنند

تا آن زمان که پرده برافتد چهها کنند

صاحب دلان حکایت دل خوش ادا کنند

بهتر ز طاعتی که به روی و ریا کنند

ترسم برادران غیورش قبا کنند

اوقات خود ز بهر تو صرف دعا کنند

خیر نهان برای رضای خدا کنند

شاهان کم التفات به حال گدا کنند

Vezin: Mef‘ûlü fâilâtü mefâîlü fâilün (muzâri)

Türkçe çevirisi:

Bakışlarıyla toprağı iksire çevirenler, olur da göz ucuyla bize de bakarlar mı?

İddiacı tabiplerden iyisi mi benim derdim gizli kalsın. Bana gayb hazinesinden deva verirler belki.

Sevgili yüzünden örtüyü sıyırmadığı halde niçin herkes kendi fikrine göre bir hikâye anlatır?

İyi akıbet rintliğe ve zâhitliğe bağlı değilken iyisi mi herkes işini inayete bıraksın.

Marifetsiz olma çünkü aşk müzayedesinde nazar ehli alışverişi tanıdıklarla yapar.

Şimdi perde içinde çok fitneler kopuyor. Perde düştüğü zaman neler yaparlar kim bilir!

Bu sözden taş inlerse garibine gitmesin. Gönül sahipleri gönül hikâyesini güzel anlatır.

Şarap iç, başkalarından gizli işlenen yüz günah gösterişle yapılan ibadetten iyidir.

Yusuf’un kokusunu duyduğum gömleği, korkarım kıskanç kardeşleri yırtarlar.

Meyhane semtine uğra ki oradakiler vakitlerini senin için duaya harcasınlar.

Beni hasetçilerden gizli çağır çünkü cömertler, Allah rızası için gizli hayır yaparlar.

Hâfız, vuslatın devamı müyesser/mümkün olmuyor. Şahlar fakire az iltifat ediyorlar!

(Gazelin farsça şerhi pdf dosyası halinde ektedir.)

Konu 8

Hâfız Divanı

7. Gazel

یوسفِ گم گشته باز آید به کنعان غم مخور

ای دلِ غم دیده حالت به شود دل بد مکن

گر بهارِ عمر باشد باز بر تختِ چمن

دورِ گردون گر دو روزی بر مرادِ ما نرفت

هان مشو نومید چون واقف نئی از سرِّ غیب

ای دل ار سیلِ فنا بنیادِ هستی بر کَنَد

در بیابان گر به شوقِ کعبه خواهی زد قدم

گرچه منزل بس خطرناک‌است و مقصود بس بعید

حالِ ما در فرقت جانان و ابرامِ رقیب

حافظ در کنجِ فقر و خلوتِ شبهای تار

کلبۀ احزان شود روزی گلستان غم مخور

وین سرِ شوریده باز آید به سامان غم مخور

چترِ گل در سر کشی ای مرغِ خوشخوان غم مخور

دائما یکسان نباشد حالِ دوران غم مخور

باشد اندر پرده بازیهای پنهان غم مخور

چون ترا نوح است کشتی‌بان ز طوفان غم مخور

سرزنشها گر کند خارِ مغیلان غم مخور

هیچ راهی نیست کان را نیست پایان غم مخور

جمله می داند خدای حال حال گردان غم مخور

تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور

Vezin: Fâilâtun fâilâtun fâilâtun fâilun (remel)

Türkçe çevirisi:

Kaybolan Yusuf Kenan’a döner üzülme. Hüzünler kulübesi bir gülistan olur, üzülme.

Gamlı gönül, düzelir halin karamsar olma, bu perişan başın huzura erer, üzülme.

Ömrün baharı olursa yine çimlerin tahtında, ey güzel ötüşlü kuş, güller şemsiyen olur, üzülme.

Dünya iki gün muradımızca varsın dönmesin. Devranın hali daima aynı olmaz, üzülme.

Sakın ümitsiz olma, çünkü gayb sırrına vâkıf değilsin. Perde gerisinde gizli oyunlar vardır, üzülme.

Yokluk seli varlığın temelini yıkarsa, a gönül, madem kaptanın Nuh’tur, tufan olur diye üzülme.

Çölde Kâbe iştiyakıyla yürüyeceksen deve dikenleri seni iğnelerse üzülme.

Menzil çok tehlikeli, maksat çok uzak olsa da sonu olmayan hiçbir yol yoktur, üzülme.

Yârden ayrı halimizi de yârin gözeticisinin inadını da, halleri değiştiren Allah hepsini bilir, üzülme.

Hâfız, karanlık gecelerin yokluk ve halvet köşesinde, virdin ve duan Kur’an dersi oldukça sen üzülme.

(Gazelin farsça şerhi pdf dosyası halinde ektedir.)

Farsça nesirle anlamı:

1- غم مخور که سرانجام یوسف گم گشته به کنعان -سرزمین مادری خود -باز می گردد و کلبه ی غم و اندوهی که در فراق یار، مکان گریه و ناله بود به گلستان تبدیل می شود و شادی به جای غم می نشیند.
2- ای دل غمدیده!غم مخور، حالت بهتر خواهد شد.مهراس و نگران نباش که روزی این سر که افکار آشفته و پریشان دارد، آرامش می یابد و قرار می گیرد.
3- ای بلبل عاشق خوشخوان!غم مخور که اگر بهار عمر باقی باشد و بماند، دوباره بر تخت باغ می نشینی و خود را میان گل ها پنهان می کنی و از شوق وصال آواز می خوانی.
4- چنانچه مدت زمان کوتاهی روزگار و پیش آمدهای آن چنانکه ما می خواستیم و آرزو می کردیم نبود، غم نخور، زیرا پیوسته به یک حال و روز هم نخواهد ماند.
5- هرگز ناامید نباش و غم مخور، زیرا از قضای الهی آگاهی نداری و نمی دانی که چه پیش خواهد آمد و در پشت پرده ی عالم غیب، چه پیش آمدهای موافقی که انتظار آن را نداری، وجود دارد و چه سرنوشتی برایت رقم خورده است.
6- ای دل!غم مخور که اگر سیل فنا بخواهد بنیاد هستی تو را بر کند و نابود سازد، نوح کشتیبان است و تو را از این طوفان نجات خواهد داد.در گذران این جهان و پیش آمدهای ناگوار آن به پروردگار تکیه کن.
7- اگر از شوق دیدار که کعبه قدم به بیابان نهادی و چنانچه خار مغیلان تو را برای ترک وطن سرزنش کرد و آزار داد، غم مخور.برای رسیدن به آرزوها باید رنج برد و نشدن ها را تحمل کرد.
8- اگر منزلگاه کاروان خطرناک است و مقصد بسیار دو غم مخور؛ این را بدان که هیچ راه و مقصدی نیست که پایان نداشته باشد؛ خطرها پایان می یابد و به آرزوهایت خواهی رسید.
9- خدای دگرگون کننده ی حال ها از حال و روز این بنده ی عاشق و آزار و پافشاری رقیب در ممانعت از دیدار معشوق، آگاه است، بنابراین غم مخور؛ اوست که باید احوال ما را دگرگون کند.
10- ای حافظ! تا زمانی که در خلوتگاه فقیرانه و عزلت شب های تاریک، ورد و ذکر تو دعا و درس قرآن است، غم مخور؛ به عبادت و دعا خواندن ادامه بده تا به آرزوی خود برسی.

Konu 9

Hâfız Divanı

8. Gazel

بر نیامد از تمنّای لبت کامم هنوز

روز اول رفت دینم در سر زلفین تو

ساقیا یک جرعه ای زان آب آتشگون که من

از خطا گفتم شبی زلف تو را مشک ختن

پرتو روی تو تا در خلوتم دید آفتاب

نام من رفته است روزی بر لب جانان به سهو

در ازل داده است ما را ساقی لعل لبت

ای که گفتی جان بده تا با شدت آرام جان

در قلم آورد حافظ قصّه ی لعل لبش

بر امید جام لعلت دُردی آشامم هنوز

تا چه خواهد شد درین سودا سرانجام هنوز

در میان پختگان عشق او خامم هنوز

می زند هر لحظه تیغی مو بر اندامم هنوز

می رود چون سایه هر دم بر در و بامم هنوز

اهل دل را بوی جان می آید از نامم هنوز

جرعه ی جامی که من مدهوش آن جامم هنوز

جان به غم هایش سپردم نیست آرامم هنوز

آب حیوان می رود هر دم ز اقلامم هنوز

Vezin: Fâilâtun fâilâtun fâilâtun fâilun (remel)

Türkçe çevirisi:

Dudaklarından hâlâ eremedim arzuma

Lâl kadehini umarak tortu içerim hâlâ

İlk gün zülüflerinin uğruna gitti dinim

Bakalım akıbetim ne olacak bu sevdada

Sâkî o ateşli sudan bir yudum ver çünkü ben

Hâlâ hamım onun aşkında pişenler arasında

Bir gece yanılıp zülfüne Hoten miski dedim

Tüylerim diken diken oluyor hâlâ vücudumda

Yüzünün ışığını halvetimde göreli güneş

Gölge gibi geliyor hâlâ kapıma duvarıma

Canan bir gün yanlışlıkla adımı anmış

Adımdan gönül ehline can kokusu gelir hâlâ

Lâl dudağının sâkîsi ezelde bize öyle bir kadehten

Yudumlatmış ki ben hâlâ sarhoşum o yudumla

Can ver ki ruhun huzura ersin demiştin ya

Dertleriyle can verdim de hâlâ eremedim huzura

Hâfız kaleme aldı onun lâl dudağının hikâyesini

Kalemlerimden hâlâ abıhayat sızmakta

(Gazelin farsça şerhi pdf dosyası halinde ektedir.)

Farsça nesirle anlamı:

1- ای یار!هنوز از لب تو سخنی نشنیده و بوسه ای شیرین نگرفته و به آرزو نرسیده ام و هم چنان به امید نوشیدن شراب لب لعلت، دُردی آشام هستم.دیری است که در آرزوی عنایتی از پروردگار و گشایشی در درک اسرار عالم بوده ام.
2- ای معشوق!همان روز اول با دیدن گیسوی تابدار و زیبایت گرفتار شدم و دینم تباه شد تا ببینم که در این عشق و جنون چه سرانجامی خواهم داشت.
3- ای ساقی!عنایتی نما و یک جرعه از آن شراب سرخ آتشین به من بنوشان تا به این وسیله در میان عاشقان با تجربه و با کمال عشق او که هنوز خام و بی تجربه ام به پختگی برسم.
4- ای یار!یک شب به اشتباه، گیسوی خوشبوی تو را مشک ختن نامیدم و از آن پس، هر لحظه موهای تنم چون تیغی بر اندامم فرو می رود.در راز و نیاز شبانه ی خود، محبوب ازلی را به چیزی این جهانی تشبیه کرده و اکنون از پشیمانی هر دم رنج می برم.
5- از زمانی که آفتاب، چهره ی درخشان تو را در خلوت من دید با آن همه درخشندگی باز عاشق آن پرتو روی تو شد و چون سایه هنوز هم بر در و بام من پنهانی بالا می رود و می گریزد تا دوباره این جلوه ی گذرا را ببیند.
6- روزی معشوق بر حسب اتّفاق بی آنکه من شایسته باشم، نام مرا به زبان آورد، هنوز صاحبدلان و عاشقان مرا دوست می دارند و از نام من بوی جان و حیات به مشامشان می رسد.
7- ای معشوق و محبوب!در ازل، لب سرخ و شراب آلود تو جرعه ای شراب به ما نوشاند که هنوز هم از نوشیدن آن مست و مدهوش و بی خبرم.هنوز از خطاب «اَلَست»پروردگار خویش در روز ازل مست هستم.
8- ای کسی که گفتی در راه عشق، جان بباز تا به آرامش خاطر برسی!در راه غم های عشق جان باختم، ولی هنوز به آرامش دست نیافتم.ای کسی که گفتی از خودی و نفسانیت خود بگذر و در اوصاف حق فنا شو تا به عالم معنا راه یابی و به وصال محبوب برسی!در این راه جان نهادم، ولی هنوز به آرامش حاصل از درک اسرار غیب نرسیده ام.
9- حافظ روزی داستان لب شیرین و حیات بخش یار را نوشت و هنوز هم هر لحظه از قلم های من و عبارات و شعر من آب حیات و زندگی می چکد.

منبعه :
باقریان موحد، رضا؛ (1390)، شرح عرفانی دیوان حافظ بر اساس نسخه دکتر قاسم غنی و محمد قزوینی، قم: کومه، چاپ اول

Konu 10

Hâfız Divanı

9. Gazel

خرم آن روز کز این منزل ویران بروم

گر چه دانم که به جایی نبرد راه غریب

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت

چون صبا با تن بیمار و دل بی‌طاقت

در ره او چو قلم گر به سرم باید رفت

نذر کردم گر از این غم به درآیم روزی

به هواداری او ذره صفت رقص کنان

تازیان را غم احوال گران باران نیست

ور چو حافظ ز بیابان نبرم ره بیرون

راحت جان طلبم و از پی جانان بروم

من به بوی سر آن زلف پریشان بروم

رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم

به هواداری آن سرو خرامان بروم

با دل زخم کش و دیده گریان بروم

تا در میکده شادان و غزل خوان بروم

تا لب چشمه خورشید درخشان بروم

پارسایان مددی تا خوش و آسان بروم

همره کوکبه آصف دوران بروم

Vezin: Fâilâtun fâilâtun fâilâtun fâilun (remel)

Türkçe çevirisi:

Ne mutlu gündür o gün ki bu viran menzilden giderim

Canımın rahatını ararım, cananın peşinden giderim

Garibin yolu bir yere çıkmaz, bilsem de bunu

Perişan zülfü umarak yine de ben giderim

İskender zindanının dehşetinden daraldı kalbim

Yükümü yükleyip Süleyman ülkesine değin giderim

Hasta bedenim ve takatsiz gönlümle sabâ gibi

O salınan servinin sevdasıyla giderim

Onun yolunda kalem gibi baş üstü gitsem bile

Yaralı yüreğimle, ağlayan gözlerimle giderim

Ahdim var bir gün bu kederden sıyrılırsam

Meyhane kapısına dek gazel okuyarak neşeyle giderim

Onun sevdasıyla zerre gibi raks ederek

Parlayan güneşin kaynağına kadar giderim

Yüksüz at sürenler yükü ağır olanları dert etmez

Ey takva sahipleri, yardım edin hoş ve kolay gideyim

Hâfız gibi çölden çıkmaya yol bulamazsam

Devrin Âsaf’ının maiyetine katılır da giderim

(Gazelin farsça şerhi pdf dosyası halinde ektedir.)

Konu 11

Hâfız Divanı

10. Gazel

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو

گفتم ای بخت بخفتیدی و خورشید دمید

گر روی پاک و مجرد چو مسیحا به فلک

تکیه بر اختر شب دزد مکن کاین عیار

گوشوار زر و لعل ار چه گران دارد گوش

چشم بد دور ز خال تو که در عرصه حسن

آسمان گو مفروش این عظمت کاندر عشق

آتش زهد و ریا خرمن دین خواهد سوخت

یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو

گفت با این همه از سابقه نومید مشو

از چراغ تو به خورشید رسد صد پرتو

تاج کاووس ببرد و کمر کیخسرو

دور خوبی گذران است نصیحت بشنو

بیدقی راند که برد از مه و خورشید گرو

خرمن مه به جوی خوشه پروین به دو جو

حافظ این خرقه پشمینه بینداز و برو

Vezin: Feilâtun feilâtun feilâtun feilun (remel)

Türkçesi:

Yeşil gök tarlası gördüm, bir de hilal orağı,

Aklıma ekinim geldi, bir de hasat zamanı

Dedim ey baht, uyudun da güneş doğdu

Dedi buna rağmen ümitsiz olma lütuftan

Temiz ve mücerret çıksan göğe Mesih gibi

Güneşe yüzlerce ışık erişir meşalenden

Hırsız yıldıza güvenme çünkü bu haydut

Çaldı Kavus’un tacını, Keyhüsrev’in kemerini

Altın ve lâl küpe kulağı ağırlaştırsa da

Güzellik devri geçici, nasihate kulak ver

Beninden kem göz uzak olsun, güzellik alanına

Öyle bir piyade sürdü ki geçti ayla güneşi

Gök bu kadar azamet taslamasın, çünkü aşkta

Ay ancak bir para eder, Pervin başağı iki para

Züht ve riya ateşi din harmanını yakacak

Hâfız, bu yün hırkayı at da yürü

(Gazel şerhi pdf dosyası şeklinde ektedir.)

Konu 12

Hâfız Divanı

11. Gazel

عمر بگذشت به بي حاصلي و بوالهوسي

چه شکرهاست در اين شهر که قانع شده اند

دوش در خيل غلامان درش مي رفتم

با دل خون شده چون نافه خوشش بايد بود

لمع البرق من الطور و آنست به

کاروان رفت و تو در خواب و بيابان در پيش

بال بگشا و صفير از شجر طوبي زن

تا چو مجمر نفسي دامن جانان گيرم

چند پويد به هواي تو ز هر سو حافظ

اي پسر جام مي ام ده که به پيري برسي

شاهبازان طريقت به مقام مگسي

گفت اي عاشق بيچاره تو باري چه کسي

هر که مشهور جهان گشت به مشکين نفسي

فلعلي لک آت بشهاب قبس

وه که بس بي خبر از غلغل چندين جرسي

حيف باشد چو تو مرغي که اسير قفسي

جان نهاديم بر آتش ز پي خوش نفسي

يسر الله طريقا بک يا ملتمسي

Vezin:Feilâtun feilâtun feilâtun feilun (remel)

Türkçesi:

Ömür geçti hasılsız heves edip durmakla

Bir kadeh şarap ver oğul, umarım erersin ihtiyarlığa

Bu şehirde ne tür şekerler var da yetindiler

Tarikat şahbazları sineklik makamıyla

Dün gece gidiyordum onun kapı kulları arasında

Dedi, ey biçare âşık, sen kimsin, bir dakika

Güzel kokan nefesiyle dünyada meşhur olanın

Ceylan göbeği gibi başı hoş olmalı kan ağlayan kalbiyle

Tur’dan şimşek parladı, ben gördüm onu

Belki ondan bir kor getiririm sana

Kervan gitti, sen uykudasın, önünde çöl var

Yazık, haberin olmadı, bu kadar çan çalındı da

Kanatlanıp uç, Tûba ağacında ötmeye başla

Yazık olur senin gibi bir kuş kafeste esir olursa

Buhurdan gibi cananın eteğine bir an tutunup

Hoş nefesli olmak için biz can verdik ateşte

Sevdanla her yana daha ne kadar koşacak Hâfız

Ey muradım, Allah sana varacak yolu kolay kılsın bana

(Gazel şerhi pdf dosyası şeklinde ektedir.)

Kaynak:

Sûdî, Şerh-i Sûdî ber Hâfiz, Türkçeden Çeviren: İsmet Settârzâde, c. 4, Tahran 1378, s. 2433-2437

Konu 13

Hâfız Divanı

12. Gazel

ای بي خبر بکوش که صاحب خبر شوي

در مکتب حقايق پيش اديب عشق

دست از مس وجود چو مردان ره بشوي

خواب و خورت ز مرتبه خويش دور کرد

گر نور عشق حق به دل و جانت اوفتد

يک دم غريق بحر خدا شو گمان مبر

از پاي تا سرت همه نور خدا شود

وجه خدا اگر شودت منظر نظر

بنياد هستي تو چو زير و زبر شود

گر در سرت هواي وصال است حافظا

تا راهرو نباشي کي راهبر شوي

هان اي پسر بکوش که روزي پدر شوي

تا کيمياي عشق بيابي و زر شوي

آن گه رسي به خويش که بي خواب و خور شوي

بالله کز آفتاب فلک خوبتر شوي

کز آب هفت بحر به يک موي تر شوي

در راه ذوالجلال چو بي پا و سر شوي

زين پس شکي نماند که صاحب نظر شوي

در دل مدار هيچ که زير و زبر شوي

بايد که خاک درگه اهل هنر شوي

Vezin: Mef‘ûlü fâilâtü mefâîlü fâilün (muzâri)

Türkçesi:

Ey habersiz, çabala ki haber sahibi olasın

Daha yolcu olmadan nasıl rehber olacaksın

Hakikatler mektebinde aşk edibi önünde

Ey oğul çalış çabala ki bir gün baba olasın

Varlık bakırından yol erleri gibi vazgeç

Vazgeç ki aşk iksirini bulup altın olasın

Uyku ve yeme içme öz mertebenden uzaklaştırdı seni

Ancak uykusuz ve yemesiz içmesiz olursan kendine ulaşırsın

Hak aşkının nuru kalbinle canına düşerse

Billahi gökteki felekten daha güzel olursun

Bir an Rabbin denizine dal, zannetme ki

Islanır yedi denizin suyundan bir tek kılın

Başından ayağına dek hep Allah’ın nuru olur

Zü’l-Celal’in yolunda başsız ayaksız olursan

Allah’ın yüzünü hep göz önünde bulundurursan

Bundan sonra kuşku yok, bakış sahibi olursun

Varlığının temeli altüst olunca

Altüst olacağım diye hiç kaygın olmasın

Başında vuslat sevdası varsa ey Hâfız

Hüner ehlinin kapısında toprak olmalısın

(Gazel şerhi pdf dosyası şeklinde ektedir.)

Kaynak:

Sûdî, Şerh-i Sûdî ber Hâfiz, Türkçeden Çeviren: İsmet Settârzâde, c. 4, Tahran 1378, s. 2433-2437

dönem sonu sınavı